Biofizika kitob yangisi 2013. doc

§ 5.6. Ho’llash va ho’llamaslik. Kapillyar hodisalar 
 
Ho’llash ta’sirlashuvchi muhitlarning yuzalaridagi molekulalar o’zaro ta’sir 
etuvchi kuchlar xarakteriga bog’liq. Ho’llovchi suyuqliklarda suyuqlik 
molekulalari va qattiq jism molekulalari orasidagi o’zaro tortishish kuchlari katta 
va suyuqlik qattiq jism bilan ta’sirlashuvchi yuzasini kengaytirishga intiladi. 
Ho’llamaydigan suyuqliklar molekulalari bilan qattiq jism molekulalari orasidagi 
tortishish kuchi suyuqlik molekulalari orasidagi tortishish kuchidan kichik va 
suyuqlik qattiq jism bilan o’zaro ta’sirlashuvchi yuzasini qisqartirishga intiladi. 
5.11-rasmdagi 0 nuqtaga uchta muxitning sirt taranglik kuchlari qo’yilgan va 
ularning yo’nalishi o’zaro ta’sirlashuvchi ikki muxit sirtiga urinma ravishda 
tasvirlangan. Ta’sirlashuvchi sirtlarni ifodalovchi chiziqlar
12
σ
, 
13
σ
, 
23
σ
mos 
ravishda sirt taranglik kuchlarining vektor ifodasidir.
б) 
12
σ
13
σ
23
σ
12
σ
13
σ
23
σ
а) 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

103
5.11-rasm. Ho’llash va ho’llamaslik. 
Suyuqlik sirti bilan qattiq jism sirti orasiga o’tkazilgan urinma orasidagi 
burchak (
θ
) chegaraviy burchak deyiladi.
Tomchining muvozanat sharti (5.11 a rasm) qattiq jism sirtiga urinma 
yo’nalgan sirt taranglik kuchlarining yig’indisini nolga tengligi bilan ifodalanadi.
0
cos
23
12
13
=
+
+
−
θ
σ
σ
σ
Bunda 
23
12
13
/
)
(
cos
σ
σ
σ
θ
−
=
Ushbu formuladan chegaraviy burchak o’tkir yoki o’tmas bo’lishligi
12
σ
va 
13
σ
ning qiymatiga bog’liq bo’ladi. Agarda
13
σ
>
12
σ
bo’lsa,
θ
cos
>0 va 
θ
- 
burchak o’tkir, ya’ni suyuqlik qattiq jism sirtini ho’llaydi. Agarda
13
σ
<
12
σ
bo’lsa, 
θ
cos
<0 bo’ladi va 
θ
- burchak o’tmas, ya’ni suyuqlik qattiq jism sirtini 
ho’llamaydi. Agarda
13
σ
>
12
σ
+
23
σ
bo’lsa, suyuqlik qattiq jism sirtiga to’lik 
yopishib ketadi. Bu holat to’liq ho’llash deb yuritiladi(masalan: kerosin shisha 
ustida). Agarda 
12
σ
>
13
σ
+
23
σ
bo’lsa, suyuqlik tomchisi ta’sirlashish nuqtasida 
sirtini shar shaklida qisqartirishga intiladi va bu xodisa to’liq ho’llamaslik deb 
yuritiladi (masalan: parafin sirtidagi suv tomchisi). Ho’llash va ho’llamaslik ajoyib 
xususiyatga ega, ya’ni suyuqliklar biror jism sirtini ho’llasa boshqasini 
ho’llamaydi. Masalan: suv shishani ho’llaydi, ammo parafinni ho’llamaydi. Simob 
shishani ho’llamaydi, ammo metallning toza sirtini ho’llaydi.
Agarda suyuqlik yuzasi yassi bo’lmasa, ya’ni egrilangan bo’lsa u suyuqlikka 
qo’shimcha bosim beradi. Bu bosim sirt taranglik kuchiga bog’liqdir. Qo’shimcha 
bosimni aniqlash uchun suyuqlik erkin sirti radiusi 
R
bo’lgan sferadan iborat deb 
hisoblaymiz. Egrilangan sirt uchun sirt taranglik kuchi hosil qiladigan qo’shimcha 
bosim
R
r
R
r
S
F