Biofizika kitob yangisi 2013. doc
Download 2.18 Mb. Pdf ko'rish
|
BIOFIZIKA (1)
|
P
σ π σπ 2 2 2 2 = = = ∆ (5.46) Agarda suyuqlik sirti botiq bo’lsa qo’shimcha bosim quyidagicha ifodalanadi. R P / 2 σ − = ∆ (5.47) Binobarin, suyuqlik sirti botiq bo’lgandagi bosim gaz bosimidan ∆Ρ ga kichik bo’ladi. (5.46) va (5.47) lar Laplas formulalarining xususiy hollaridir. Agarda ingichka (kapillyar) bir uchuni keng idishga solingan suyuqlikka botirilsa, ho’llash yoki ho’llamaslik natijasida kapillyarda suyuqlik sirti egriligi sezilarli o’zgaradi. Agarda suyuqlik kapillyar nayni ho’llasa botiq menisk hosil bo’ladi, agarda ho’llamasa qovariq menisk hosil bo’ladi. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 104 Suyuqlik erkin sirti botiq bo’lganda (5.47) formula bilan ifodalanuvchi teskari qo’shimcha bosim hosil bo’ladi. Bunday qo’shimcha bosim mavjudligi kapillyarda suyuqlik ko’tarilishini ifodalaydi, vaholanki yuzasi keng idish erkin yassi sirtida qo’shimcha bosim bo’lmaydi. Agarda suyuqlik kapillyar devorini ho’llamasa qo’shimcha musbat bosim kapillyarda suyuqlik pasayishiga olib keladi. Kapillyarlarda suyuqlik ustunining balandligini o’zgarishi kapillyarlik hodisasi deyiladi. Suyuqlik ustuni bosimi (gidrostatik bosim) − gh ρ bo’lganda kapillyarda suyuqlik ustuni balandligi h ga o’zgarishi qo’shimcha bosim bilan tenglashadi, ya’ni gh R ρ σ = / 2 Bunda ρ - suyuqlik zichligi, − g erkin tushish tezlanishi. Agarda − r kapillyar radiusi, θ chegaraviy burchak bo’lsa 5.12-rasmdan ko’rinadiki gh r ρ θ σ = / cos 2 bo’ladi. Bundan ) /( ) cos 2 ( gr h ρ θ σ = Ushbu formuladan ho’llovchi suyuqliklar kapillyardan ko’tariladi, ho’llamaydigan suyuqliklar pasayadi. ) 0 (cos 2 > < θ π θ bo’lganda − h musbat qiymat, ) 0 (cos 2 < > θ π θ da − h manfiy qiymat oladi. Formuladan yana shu narcha ko’rinadiki, suyuqlik ko’tarilishi yoki pasayishi balandligi kapillyar radiusiga teskari proporsionaldir. Ingichka kapillyarlarda suyuqlik yetarlicha balandlikka ko’tarilishi mumkin. Masalan: tuproq va o’simliklarda namlik almashinishi ingichka kapillyarlarda suyuqlik ko’tarilishiga asoslangan. 5.12-rasm. Kapillyarlik hodisasini ifodalovchi chizma Ho’llanuvchi naylarda nisbatan kichik namliklarda ham kapillyar kondensasiya yuz beradi. Shu tufayli g’ovak moddalar bug’ tarkibidagi deyarli ko’p miqdordagi suvni ushlab qoladi, bu esa zax uylarda ich kiyimlarning, PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 105 paxtaning namlanishiga olib keladi, gigroskopik jismlarning esa quritilishini qiyinlashtiradi, tuproqda namlikni saqlashga imkoniyat yaratadi va hokazo. Ho’llamaydigan suyuqliklarda esa aksincha, g’ovak jismlarga suyuqlik o’ta olmaydi. Suyuqlikli kapillyar nayda havo pufakchalarining holatini ko’rib chiqaylik. Agar havo pufakchasining turli tomonida suyuqlik bir xilda ta’sir ko’rsatayotgan bo’lsa, havo pufakchasi ikkala tomoni ham bir xil egrilik radiusiga ega bo’ladi. Agar pufakchaga tomonlardan biri ortiqroq bosim bilan ta’sir etsa, masalan, suyuqlik harakatida menisklar deformasiyalanadi va ularning egrilik radiuslari o’zgaradi, havo pufakchasining turli tomonidagi qo’shimcha p ∆ bosim esa bir- biridan farq qiladi. Bu hol havo pufakchalari tomonidan suyuqlikka shunday kuch ta’sir etishi natijasida suyuqlikni kapillyar naydagi harakat tezligi kamayadi yoki butunlay to’xtab qoladi. Bunday hodisalar odamning qon aylanish tizimida ham yuz berishi mumkin. Qonga kirib qolgan havo pufakchalari kichik qon tomirlarini to’sib qolishi va birorta organning qon bilan ta’minlanishidan mahrum etishi mumkin. Gaz emboliyasi deb ataladigan bu hodisa natijada jiddiy funksional shikastlanishga yoki hatto letall (o’lim) ga olib kelishi mumkin. Gaz emboliyasi yirik venalar jarohatlanganda hosil bo’lishi mumkin; bunda qon oqimiga kirib qolgan havo pufakchasi qonning harakatlanishiga to’sqinlik qiladi. Vena tomirlari ichiga turli xil dorivorlar quyishda havo pufakchalari kirib qolmasligi lozim. G’avvoslar juda katta chuqurlikdagi suv ostidan tezlik bilan suv sathiga chiqarilganda ularning qonidan gaz ajralib chiqib, pufakchalar paydo bo’lishi, uchuvchilarda va kosmonavtlarda juda yuqori balandliklarda kabinalari va skafandrlarining germetikligi ishdan chiqishida gaz emboliyasi yuz berishi mumkin. Bu hol qon tarkibidagi suyultirilgan gazlarning, atrofdagi atmosfera bosimining keskin kamayishi tufayli erkin holga, ya’ni gaz holatiga o’tishidir. Qon tarkibidagi gazlar bosimining asosiy qismini azot tashkil etganligi tufayli bosimning keskin kamayishida gaz pufakchalarining qonda paydo bo’lishida ham azot yetakchi rolni o’ynaydi, chunki u organizm va uni o’rab olgan havo bilan gaz almashinuvi jarayonida ishtirok etmaydi. Download 2.18 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|