Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 7.3. Suyuqliklarda elektr toki 
 
Elektr toki metallar yoki yarim o’tkazgichlardan o’tganda hyech qanday 
kimyoviy o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Bunday moddalar birinchi tur o’tkazgichlar 
deb ataladi. Elektr toki ayrim moddalardan o’tganda kimyoviy o’zgarishlar sodir 
bo’ladi. Bunday moddalar ikkinchi tur o’tkazgichlar yoki elektrolitlar deb 
yuritiladi. Elektrolitlarga tuz, ishqor yoki kislotalarning suvdagi va boshqa 
suyuqliklardagi eritmalari, ayrim organik birikmalar kiradi. Shuning uchun elektr 
tokini o’tkazuvchi suyuqliklarni fizik xossasini o’rganish biologiyada katta 
ahamiyatga egadir. Elektrolitlarda elektr toki tashuvchilar bo’lib molekulalari 
eritilgan modda eritmalarida dissosiasiyalanadigan, ya’ni parchalanadigan ionlar 
xizmat qiladi. Dissosiasiya natijasida xosil bo’lgan ionlar eritmada erkin 
xarakatlanadi, agarda turli ishorali ionlar yetarlicha kichik masofaga yaqinlashsa, 
qaytadan birlashib molekulaga aylanishi mumkin. Dissosiasiyaga teskari bo’lgan 
bu jarayon ionlarning rekombinasiyasi deb ataladi. Eritmalardan tok o’tganda bu 
ikki jarayon bir vaqtda sodir bo’ladi. Erigan modda molekulalarining qanday qismi 
dissosiasiyalangan holatda bo’lishini ko’rsatuvchi
−
α
dissosiasiyalanish 
koeffisiyentini xarakter-laydi. Agarda xajm birligida erkin modda molekulalarining 
soni n ga teng bo’lsa, u xolda 
n
n
α
=
/
ta molekula eritmada ion ko’rinishda bo’ladi 
yoki
n
n
)
1
(
//
α
−
=
ta molekula dissosiasiyalangan molekula ko’rinishida bo’ladi. 
Elektrolitlar orqali tok o’tishi elektrodlarda elektrolitlarning tarkibiy qismlari 
ajralish bilan kuzatiladigan xodisaga elektroliz deyiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

134
Elektroliz vaqtida
elektrodda ajralib chiqqan modda massasi eritmadan 
o’tayotgan tok kuchiga va uning o’tish vaqtiga proporsional bo’lishligini Faradey 
tajriba natijasida 1836 yilda aniqladi va bu qonun elektrolizning I-qonuni deyiladi. 
m = k J t = k q (7.15) 
k – moddaning tabiatiga bog’liq bo’lgan elektroximiyaviy ekvivalent deyiladi, 
m- ajralgan modda massasi. 
q=1 Kl bo’lsa, k=m bo’ladi, ya’ni elektrokimyoviy ekvivalent deb eritmadan 
1Kl zaryad o’tganda ajralib chiqqan modda massasiga aytiladi. A/Z – moddaning 
kimyoviy ekvivalenti, bu yerda A - atom og’irligi. 
Z – berilgan moddaning valentligi, u holda
Z
A
F
K
⋅
=
1
(7.16) 
Elektrolizning II-qonuni quyidagicha ta’riflanadi. Barcha moddalarning 
elektrokimyoviy 
ekvivalentlari 
uning 
kimyoviy 
ekvivalentiga 
to’g’ri 
proporsionaldir. 
(7.15) va (7.16) dan birlashgan formulani olamiz 
FZ
AJt
q
Z
A
F
m
=
⋅
⋅
=
1
(7.17) 
Z
A
m
=
bo’lsa F= q bo’ladi. 
Faradey soni kattalik jihatidan shunday elektr zaryadiga tengki, bu elektr 
zaryadi eritma orqali o’tganda elektrodda 1 kilogramm ekvivalent modda ajralib 
chiqadi. 
Tajriba yo’li bilan
экв
кг
к
F
⋅
⋅
=
7
10
652
.
9
teng ekanligi aniqlangan. 
Elektrolizdan sanoatda mis, alyuminiy olishda, nikellash, xromlashda, nusxa 
ko’chirishda, galvanoplastikada foydalaniladi.