Biolog 10 indd

Irsiyatga berilishiga qarab generativ va somatik mutatsiyalar farq qilinadi.
Generativ mutatsiyalar, ya’ni jinsiy hujayralarda sodir bo‘ladigan va nasldan 
naslga o‘tadigan mutatsiyalardir. Tabiati bo‘yicha generativ mutatsiyalarning 
somatik mutatsiyalardan farqi yo‘q, chunki ikkalasi ham xromosomalar struktu-
rasining o‘zgarishi natijasida kuzatiladi. Lekin yuzaga chiqish xususiyati, tabiatda 
va seleksiyadagi roli bilan farq qiladi. 
1. Mutatsiyadan avval DNK va oqsil strukturasi

---

106
Somatik mutatsiyalar somatik hujayralarda sodir bo‘lib, jinsiy ko‘payish 
orqali nasldan naslga berilmaydi. Lekin jinssiz usulda ko‘payuvchi organizmlarda 
shu belgili avlodlar paydo bo‘ladi.
Organizmlarni yashash muhitiga moslanishlarini ta’minlovchi mutatsiyalar 
foydali, hayot faoliyatiga ta’sir etmaydigan mutatsiyalar neytral mutatsiyalar 
deyiladi. Organizmlarning yashash faoliyatini susaytiruvchi mutatsiyalar yarim 
letal mutatsiyalar deyiladi. 
58-rasm. Xromosoma mutatsiyalari. (Alifboning har bir harfi bitta gen deb olingan).
Yarim letal mutatsiyalarga kalta oyoqli qo‘ylar va tovuqlarni misol qilib 
olish mumkin. Embrional yoki postembrional rivojlanishning dastlabki 
bosqichlaridayoq o‘limga olib keladigan mutatsiyalar letal mutatsiyalar deyiladi.
Xromosoma mutatsiyalari. Har bir biologik tur boshqa turdan xromo-
somalarning soni, shakli, hajmi bilan farqlanadi. Xromosoma strukturasining 
o‘zgarishi bilan bog‘liq mutatsiyalar xromosoma mutatsiyalari deb nomlanadi 
(58-rasm).
Deletsiya – xromosoma o‘rta qismining yo‘qolishi; duplikatsiya – 
xromosomalar ayrim qismlarining ikki marotaba ortishi; inversiya – 
xromosoma ayrim qismining o‘z o‘rnini 180
o
ga o‘zgarishi; translokatsiya – 
nogomologik xromosomalarning o‘zaro ayrim bo‘laklari bilan o‘rin almashishi.