Biolog 10 indd

Moslanishlarning kelib chiqishi. Darvin tashqi muhitning muayyan 
sharoitida organizm lardagi murakkab va turli-tuman moslanishlar qanday paydo 
bo‘lganligini ilmiy asosda tu shuntirib berdi. Darvin mulohazasi qanchalik 
to‘g‘ri ekanligini aniqlash maqsadida kapalaklar 
tana rangining o‘zgarishiga oid ma’lumotlarni 
tahlil qilib chiqamiz. XVIII–XIX asrdan boshlab 
tangaqanotlilarning 70 ga yaqin turida tana 
rangining o‘zgarganligi ma’lum bo‘ldi. Bunday 
o‘zgarishlarning sababi qayin odimchisi deb 
nom olgan kapalak turida atrofl icha o‘rganildi 
(104-rasm). Mazkur kapalakning tanasi oq 
rangda bo‘lib, u oqqayin po‘stlog‘iga o‘tirganda 
ko‘zga tashlanmaydi. Binobarin, u himoya 
vazifasini o‘taydi. Keyingi 200 yil davomida 
ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida zavod-fab-
ri kala rning ko‘payishi va ulardan ajralgan 
104-rasm. Qayin odimchisi 
kapalagining shahardagi 
(qoramtir) va daladagi (oqish) 
formalari. 

---

190
chiqindilar hisobiga shahar, sanoat markazlari ifl oslanib, daraxt tanalari, 
shox-shabbalari, barglari qurum, changlar bilan qoplana bordi. Ma’lumki, 
muhit omillarining o‘zgarishi u yerda yashayotgan organizmlarga ta’sir etmay 
qolmaydi. Shunga ko‘ra qishloq joylarda mutatsion o‘zgaruvchanlik natijasida 
qoramtir kapalaklar paydo bo‘lsa, ular tezda hasharotxo‘r qushlar tomonidan 
yeb bitirilgan. Sanoatlashgan markazlarda esa bunday kapalaklar rangi qurum 
bosgan daraxt tanasi, shox-shabbasi rangida bo‘lgani sababli himoya vazifasini 
o‘tagan. Shu zaylda shaharda qoramtir, qishloqda oq rangli kapalaklar son 
jihatdan ko‘paya borgan. Genetiklarning aniqlashicha, qayin odimchisi 
kapalagida tana rangi xatti-harakatining o‘z garishi gen mutatsiyasiga aloqador.
Organizmdagi moslanishlarning nisbiyligi. Organizmlarning muhit 
sharoitiga moslanishi uzoq muddatli tarixiy jarayonda tabiiy tanlanish 
ta’siri tufayli paydo bo‘lgan. Shunga qaramay u mutlaq emas, nisbiydir. 
Moslanishning nisbiy xarakterda ekanligini juda ko‘p dalillar yordamida 
isbotlash mumkin. Organizmda bir turdan saqlanish uchun paydo bo‘lgan 
moslanishlar boshqa turdan himoyalanishda samara bermadi. Masalan, 
cho‘l toshbaqalarining kosa lari ko‘pchilik yirtqich hayvonlardan himoya 
qilsa ham burgut, boltayutar, sarisor kabi yirtqich qushlardan himoya qila 
olmaydi. Chunki ular toshbaqalarni osmondan qattiq yerga tashlab parchalab 
yeydilar. Shunga o‘xshash tipratikanning «tikanli po‘stini» ham uni yirtqich 
hayvonlardan, xususan, tulkilardan himoya qila olmaydi. Ko‘pchilik hayvonlar, 
va odamlar uchun xavfl i hisoblangan zaharli ilonlarni mangustlar, tipratikanlar, 
cho‘chqalar yeyishi ma’lum. Ari, qovog‘arini aksariyat ko‘pchilik hasharotxo‘r 
qushlar yemaydi, lekin ular Sirdaryo atrofi da uchrovchi qarchig‘aysimon 
oilasiga kiruvchi arixo‘r qushning asosiy ozig‘i hisoblanadi. Qaldirg‘ochning 
uzun qanotlari, havo muhitida foydali bo‘lsa-da, yerdagi harakatlanishiga 
xalaqit beradi. Xuddi shuningdek, tog‘ g‘ozlari barmoqlarining orasidagi parda 
suvda suzish uchun qulay, lekin quruqlikda harakatlanish uchun noqulay. 
Hayvonlardagi yashash uchun kurash tabiiy tanlanish ta’sirida shakllangan 
instinktlar ba’zan maqsadga nomuvofi q bo‘ladi. Chunonchi, tungi kapalaklar 
oq gullardan nektar yig‘ish instinktiga ega. Shu bilan tungi kapalaklar yorug‘ 
beruvchi lampaga yaqinlashib o‘zlarini nobud qilishlarini har bir o‘quvchi 
ko‘rgan. Bularning hammasi organizmlardagi barcha moslanishlar mutlaq 
emas, nisbiy ekanligidan dalolat beradi.

---

191