Biomakromolekulalardagi ta’sirlashuvchi kuchlar. Makromolekulalar

34-savol. Biomembranalar tuzilishining struktura asoslari. Aytish mumkinki,
hozirgi davrga kelib, biologiyada mustaqil ilmiy yo’nalish - membranologiya 
shakllandi. Membranalogiya biologik membranalar tuzilishi, molekulyar 
tashkillanishi, membrana tarkibiy qismlarining faoliyat mexanizmlari, membrana fizik 
kimyoviy xossalari va aktivligining boshqarilishi masalalarini tekshirish bilan 
shug’ullanadi. Membranologiya tabiiy membranalarning sun’iy analoglarini yaratib, 
ularga har xil membranotrop fiziologik regulyatorlar va membrana faol birikmalarning 
ta’sir mexanizmlarini tekshirish bilan bir qatorda, biologik membranalar faoliyat 
prinsiplariga asoslangan bioqurilmalar va biotexnologik jarayonlar yaratish bilan ham 
shug’ullanadi. Biologik membranalar faoliyati xilma-xil. baryerlik faoliyati, ya’ni 
hujayraning ichki muhitini tashqi muhitidan ajratish hamda hujayra ichini struktura va 
funksional alohidalashgan bo’limlar - kompartmentlarga bo’lish, uning eng muhim 
faoliyatlaridan hisoblanadi. Ularning har biri o’ziga xos funksiyalar bajaradi: 
mitoxondriyada substratning oksidlanishi va energiyaning transformatsiyalanish 
amalga oshirilsa, yadroda genetik axborotni saqlash va uning "ko’paytirilishi" 
ta’minlanadi, lizosomalar proteolitik fermentlar saqlaydi, retikulum membranasi aloqa 
to’ri sifatida har xil bo’linmalarni o’zaro bog`laydi va h.k. Membrana tarkibiga 
immunitet, resepsiya va modda transporti faolliklari mas’ul oqsillar kirgan. Mazkur 
faoliyatlarning boshqarilishi membrananing mikroyopishqoqligi, tartiblanganligi, 
fosfolipid qo’shqavatining taxlanishi, lipid tarkib va h.k.ni o’zgartish yo’li bilan amalga 
oshiriladi. Shunday qilib, membrana - bu to’plagan fermentlar va ferment ansambllari 
joylashgan joy bo’lib, hozirgi kunga kelib ularning harakat, sekretsiya, so’rilish, oqsillar 
sintezi va hujayra bo’linishidagi roli har tomonlama isbotlangandi. Biologik 
membranalar tuzilishiga doir hozirgi zamon tasovvurlari G.Nikonson tomonidan ilgari 
suringan suyuq-mozaika modeli yotadi. Mazkur modelga binoan, "suyuq lipid qo’sh 
qavati membrananing asosini tashkil etib, unda lipid molekulalari har xil (segment 
harakatchanligi yenga diffuziya va aylanma) harakatda bo’la oladi. Kamdan - kam 
hollarda, ular qo’sh qavatning biridan ikkinchisiga "sakrab" (fnip-fnop- arg’umchoq) 
o’tishlarini amalga oshiradi. Aynan shu hodisa hamda maxsus fermentlar ta’siri tufayli 
membrana qavatlarining fosfolipid tarkibi o’zaro farqlanadi, ya’ni membrana lipid 
tarkibi jihatidan assimetrikdir.

---