Biomakromolekulalardagi ta’sirlashuvchi kuchlar. Makromolekulalar

 
35-savol. Kooperativlik tushunchasi. Ko’pgina biopolimerlar faoliyati, ularning 
nigandlar - L (tuban Molekulyar birikmalar - gormonlar, menabonitlar, dorivor 
moddalar, 
ionlar) 
bilan 
kompleks 
hosil 
qilishi 
orqali 
amalga 
oshadi. 
Makromolekulalarning ligandlarni biriktirib, kompleks hosil qilish jarayoni gemga ega 
oqsillar, ayniqsa, gemoglobini (Hb) va mioglobinda (Mb) batafsil o’rganilgan. 
Gemoglobinning, jumladan, mioglobinning kislorod bilan kompleks Hb(02)4, Mb02 
hosil qilib to’yinishi, kislorodning parsial bosimiga r02 bog’liq bo’lib, bog’liqlik 
to’yinish grafigi tarzida tasvirlanadi. Gemoglobinning 50% to’yinishiga mos r02 
kattaligi, Hb-ning kislorodga yaqinlik o’lchov (R50) sifatida qabul qilingan. 
Gemoglobinning kislorodga to’yinish grafigi, mioglobinning shu xil (giperbona) 
grafigidan farqlanib, sigmoid shaklga ega bo’ladi. Xiln modeliga ko’ra, molekuladagi 
kislorod bog’lovchi markazlar (gemlar) mustaqil bo’lmay, markazlardan biriga birinchi 
02 molekulasining birikishi, boshqa markazlarning 02 ga yaqinligini oshiradi, ikkinchi 
molekula 02 ning birikishi, uchinchi 02 molekulaning birikishini osonlashtiradi va h.k. 
Mana shu xil markazlar to’ldirilishi barobari, bir xil markazlar assosiasiya 
konstantalarining o’zgarishi orqali amalga oshadigan bog’lanish - kooperativ 
bog’lanish deb ataladi. Bir vaqtning o’zida n-ta ligandning makromolekulaga birikish 
reaksiyasi M+nL ( MLn tarzida tasvirlanib, jarayon assosiasiya konstantasi (Ka) 
ifodalanadi. Mazkur tenglamadan, makromolekulaning nisbiy to’yinish holi uchun 
[MLn] = Ka*[M]*Cn hosil qilib, [MLn] = Y va [M] = 1-Y orqali ifodalab, tenglamani 
Y/(1-Y) = Ka*Cn holiga keltiramiz. Ularni logarifmnab, Xiln tenglamasini keltirib 
chiqaramiz, ya’ni lg[Y/(1-Y)] = lgKa+ n .lgC. Mazkur tenglama, makromolekula nisbiy 
to’yinish darajasining ligand konsentratsiyasiga bog’liqligini tasvirlab, absissa o’qiga 
muayyan bir og’ish (tg() hosil qilib joylashgan to’g’ri chiziq Xiln grafigi ko’rinishida 
namoyon bo’ladi. Kooperativnik holida, Xiln grafigi maksimal og’ishining tg( burchagi 
Xiln koeffisiyentiga (h-ga) teng ya’ni tg aqn. Mazkur koeffisiyent kooperativ jarayonlar 
uchun h>1 yoki h<1 bo’lishi, ya’ni ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. 
kooperativnikning yo’qligini masalan, hMb q bildiradi. Ot gemoglobinining Xiln 
koeffisiyenti h q 2,9 ga, qum chulvalchangining gemoglobinida h q 6 ga teng. 

---