Biomakromolekulalardagi ta’sirlashuvchi kuchlar. Makromolekulalar

 
38-savol. Elektrofarez. Elektrosmos jarayonlari o’xshashlik va farqlari. 
Elektrokinetik hodisalar geterogen sistema fazalariaro vujudga keladigan elektrik va 
kinetik munosabatlarni aks ettirib, ular fazalararo potentsiallar farqi mavjud bo'lgan 
sharoitda, fazalardan birining ikkinchisiga nisbatan harakati yoki fazalardan birining 
ikkinchisiga nisbatan harakati amalga oshayotganda ulararo kelib chiqadigan 
potentsiallar farqi shaklida namoyon bo'ladi. Elektrokinetak hodisalar - elektroforez, 
elektroosmos, olish potentsiali va cho'kish potentsiali, deb to'rt turga bo'linadi. Tashqi 
elektr maydoni ta'sirida dispers fazaning dispersiya muhitiga nisbatin harakati 
elektroforez deb ataladi. Dispersiya muhitining tashqi elektr maydoni ta'sirida, 
harakatsiz dispers fazaga nisbatan harakati esa elektroosmos deb ataladi. Gidrostatik 
bosim ta'sirida, suyuqlikning kapillyar yoki qovak to'siq poralari orqali harakati 
natijasida kelib chiqadigan potentsial oqish potentsiali va gravitatsiya yoki markazdan 
qochuvchi kuch ta'sirida, suyuqlikning yuqorn va pastki qatlamlariaro kelib chiqadigan 
potentsiallar farqi cho'kish potentsiali deyiladi. Elektroforez va elektroosmos 
hodisalarining yuzaga chiqishi dispers faza bilan dispersiya muhitiaro qo'sh elektrik 
qavat mavjudligi bilan shartlanib, elektr maydoni qo'yilganda, suyuqlikning ichki qat-
lamlarida kalqigan dispers faza zarrachalari ularga qarama-qarshi zaryadlangan qutb 
tomon harakatlanadi. Dispers faza harakatsiz holatda, elektr maydoni ta'siridan 
dispersiya kuhtstining harakati yuzaga kelib, uning Yo'nalish dispers faza bilan har xil 
zaryadga ega qutb holati bilan belgilanadi. Demak, tashqi maydon ta'sirida kelib 
chiqadigan fazalar harakati sistemada potentsiallar farqi manvjudligidan darak beradi. 
Oqish va cho'kish potentsiallarining paydo bo'lishi, ularga muvofiq gidrostatik 
vagravitatsiya gradientlari mavjudligining oqibatidir. Shuning uchun suyuq (oqish 
potentsiiali misolida harakatchan, cho'kish potentsialida esa harakat-siz) faza bilan 
qattiq (oqish poten-tsialida harakatsiz, cho'kish potentsialida esa qarakatchan) 
fazalararo qo'sh elektrik qavatlarning paydo bo'lishini tashqaridan quyiladigan kuchsiz 
tasavvur etish mumkin emas. Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan hodisalar, ularning 
qaysi turga man-sub bo'lishidan qat'i nazar, dispers faza bilan dispersiya muhitlaro 
vujudga keladi-gan potentsiallar farqiga bog’liqdir. Ana shu xildagi potentsiallar 
elektrokinetik potentsiallar nomi bilan yuritiladi. Elektroforez. Tirik hujayra 
protoplazma o'z tabiatiga ko'ra murakkab kolloid sistema bo'lib, bu xildagi sistemalarda 
o'zgarmas tok ta'siridan, dis-pers fazaning dispersiya muhitiga nisbatan yoki aksincha 
harakati, gidrostatik kuch gradienti ta'siridan esa fazalararo potentsiallar farqi paydo 
bo'ladi. Mana shu ikki xildagi elektrokinetik munosabatlarni o'rganish hujayraning 
fizikaviy xususiyatlari-ni bilishda muhim ahamiyatga ega.

---