«biotexnologiya» kafedrasi

22-amaliy mashg‘ulot:Achitqi tuzilishi va ko‘payishi.
Klassifikatsiya:
Ajdod: Askomitsetsimonlar – Ascomysetes
Kenja ajdod: Yalong‘och xaltachakabilar yoki Gemiaskomitsetkabilar – Hemiascomycetidae
Qabila: Endomitsetnamolar – Endomycetales
Oila: Achitqidoshlar - Saccharomycetaceae
Turkum: Achitqisi – Saccharomyces
Tur: Non achitqisi – Saccharomyces cerivisiae
Bu qabilaga kiruvchi zamburug‘larning xaltachalari to‘ppa-to‘g‘ri miseliydan hosil bo‘ladi. Achitqi zamburug‘larda haqiqiy mitseliy yo‘q. Hujayra kurtaklanib shoxlangan "zanjir" hosil qiladi. Ba’zan hujayra bo‘linib, yakka-yakka haltachalarga aylanadi. Endomitsetnamolarning deyarli hammasi o‘simliklarning meva va vegetativ qismlarida hamda gulning nektarida yashab saprotrof oziqlanadi. Faqatgina g‘o‘za spermoftorasi (Spermophtora gossipii) g‘o‘zaning ko‘saklarida parazitlik qiladi. Endomitsetnamolarning ayrim turlari muhim ahamiyatga ega. Masalan, achitqi zamburug‘lar konditerlik sanoatida, bundan tashqari oqsil va vitaminlarni olishda foydalaniladi. Endomitsetnamolarni o‘rganish nazariy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Bu qabila vakillari ba’zi belgilari bilan askomitsetsimonlarning genetik avlodlarini hozirgi zigomitsetsimonlar bilan aloqador ekanligidan dalolat beradi. Bu qabila bir necha oilalarga bo‘linadi. Shulardan eng muhimlari bilan tanishamiz. Bu oilaning vakillari diqqatga sazovordir. Bularda haqiqiy mitseliy yo‘q. Hujayra bir yadroli, yakka-yakka yoki oval shaklda. Shakarli muhitda kurtaklanib ko‘payadi. Ba’zan hosil bo‘lgan kurtaklar uzulmasdan qisqa shoxli “zanjir” soxta mitseliy hosil qiladi. Jinsiy ko‘payishi ikki vegetativ hujayraning qushilishi vositasida bo‘ladi. Zigotaning o‘sishidan xalta ichida sakkizta spora yetiladi. Achitqidoshlar oilasining taraqqiyot siklida gaploidli va diploidli davrlar har xil bo‘ladi. Masalan, non xamirturush achitqisi (Saccharomyces cerevisiae) zamburug‘ida sodir bo‘ladi, shundan keyin somatik hujayralirning qo‘shilishi natijasida jinsiy ko‘payadi. Hosil bo‘lgan hujayralar diploidli bo‘lib, keyinchalik kurtaklanish boshlanadi. Qo‘lay sharoitda yaxshi aeratsiyali muhitda, ovqat kamayganda diploidli hujayralar xaltachaga aylanadi. Tabiatda achitqi zamburug‘lari orasida shunday turlar borki, ularda gaploidli davr qisqarib ketgan. Ba’zan xaltacha ichida askosporalar bir-biri bilan qo‘shiladi. Bunday hodisa Saxoromikodes lyudvigda uchraydi. Achitqi zamburug‘lar tabiatda qandga boy bo‘lgan muhitda ko‘proq tarqalgan. Ular mevalarning ustida, gulning nektarida, daraxtlardan oqib chiqadigan shiralarda yashaydi. Bunday muhitda achitqi zamburug‘ amilaza fermenti ta’sirida kraxmalni shakarga aylantiradi, keyin spirtli bijg‘ish sodir bo‘lib, shakar etil spirti, karbonat angidridga aylanadi. Shuning uchun ham zamburug‘lardan spirt, vino, pivo, va non tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Vino achitqisi (Saccharomycetes ellipsoideus) tabiatda uzum, anjir singari sershira mevalar ustida yashaydi. Sof vinolarda spirtning miqdori 10-19% ga oshmaydi. Pivoda esa 6% spirt bo‘ladi. Achitqi zamburug‘lar sun’iy sharoitda juda tez o‘sib, ko‘paya oladi. Shuning uchun biologiya, genetika va bioximiya sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalaniladi.