Birikish reaksiyasi: so

Oksidlovchi va qaytaruvchi xossali moddalar

Oksidlanish va qaytarilish jarayonlaridan ko’rinib turibdiki, elementlar oksidlanish darajalari ular mumkin darajada mavjud bo’lgan oksidlanish darajasigacha o’zgaradi. Demak, oksidlanish jarayonida qaytaruvchi modda oksidlanadi ya’ni, past oksidlanish darajasi yuqorigacha ko’tarilishi mumkin (elektron beradi). Demak, qaytaruvchi bo’lib, tarkibida minimal (eng past) oksidlanish darajasiga ega elementlar Saqlagan moddalar yoki ionlar bo’la oladi. Quyidagi jadvalda muhim oksidlovchi va qaytaruvchi moddalar keltirilgan:

Qaytaruvchilar	Oksidlovchilar
Metallar, Vodorod, Ko’mir. Ugleroda (II) oksidi (CO). Vodorod sulfid (H2S); Oltingugurt (IV) oksidi (SO2); Sulfit kislota H2SO3 va uning tuzlari. Vodorod galogenid kislotalar va ularning tuzlari Quyi oksidlanish darajadagi metallar Kationlari: SnCl2, FeCl2, MnSO4, Cr2(SO4)3. Nitrit kislota va uning tuzlari HNO2; Ammiak NH3; Gidrazin NH2NH2; azota(II) oksidi (NO). Elektrolizda katod.	Galogenlar Kaliy permanganati (KMnO4); Kaliy manganat (K2MnO4); marganes (IV) oksidi (MnO2). Kaliy dixromat (K2Cr2O7); Kaliy xromat (K2CPO4). Nitrat kislota (HNO3). Sulfat kislota (H2SO4) kons. mis(II) oksidi (CuO); Qo’rg’oshin(IV)oksidi (PbO2); Kumish oksidi (Ag2O); vodorod peroksidi (H2O2). Temir (III) xlorid (FeCl3). Bertolle tuzi (KClO3). Elektrolizda anod.

1–mashq. Quyida ko’rsatilgan moddalardan qaysi birlari faqat oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi? 1)KNO₃, 2)PbO₂, 3)H₂S, 4)Zn, 5)NH₃, 6)H₂O₂, 7)Cl₂, 8)HI

Birikmalarda elementlar oksidlanish darajalarini aniqlasak:

1)KNO₃ da K (+1), N(+5), O(-2) 2)PbO₂ da Pb(+4), O(-2)

3)H₂S da H(+1), S(-2) 4)Zn da Zn(0) 5)NH₃ da N(-3), H(+1)

6)H₂O₂ da H(+1), O(-1) 7)Cl₂ da Cl(0) 8)HI da H(+1), I(-1) ga teng.

Bu birikmalarda minimal oksidlanish darajali elementlar S(-2), Zn(0), N(-3), I(-1) hisoblanadi. Demak, 3)H₂S, 4)Zn, 5)NH₃, 8)HI lar fakat qaytaruvchi bo’la oladi.

Qaytarilish jarayonida element oksidlanish darajasi yuqoridan pastga tushadi ya’ni, elektron qabul qiladi. Bunday qaytarilishga uchraydigan element tutgan moddalar (ionlar) oksidlovchi bo’la oladi.

2-mashq. Quyida keltirilagan moddalardan qaysi birlari faqat oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi?

1)K₂Cr₂O₇, 2)H₂O₂, 3)KMnO₄, 4)HCl, 5)HNO₃ (suyul.), 6)FeSO₄, 7)Cl₂, 8)SO₂

Birikmalarda elementlar oksidlanish darajalarini ko’ramiz:

K₂Cr₂O₇ da Cr(+6) KMnO₄ da Mn(+7) HCl da Cl(-1)

HNO₃ da N(+5) FeSO₄ da Fe(+2), S(+6) SO₂ da S(+4) ga teng.

Bu birikmalarda K₂Cr₂O₇ da Cr, KMnO₄ da Mn, HNO₃ da N elementlari eng yuqori oksidlanish darajasiga ega, demak, bular faqat oksidlovchi bo’la oladi. Chunki ulardagi Cr, Mn, N lar boshqa yuqori oksidlanish darajagacha o’zgara olmaydi. HCl da Cl, SO₂ da S, FeSO₄, H₂O₂, Cl₂ lar ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo’la oladi. Demak, K₂Cr₂O₇, KMnO₄, HNO₃ faqat oksidlovchi bo’la oladi.

Ham oksidlovchi ham qaytaruvchi bo’lishi uchun, moddalardagi elementlar o’rta oksidlanish darajasida bo’lishi kerak.

3-masq. Quyidagi moddalardan qaysi birlari ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi xossalarini namoyon qiladi:

1)HNO₃, 2)HNO₂, 3)H₂S, 4)CrCl₃, 5)NH₃, 6)H₂SO₄, 7)H₂O₂, 8)K₂Cr₂O₇, 9)MnO₂

Dastlabki misollarda ta’kidlab o’tilganidek, HNO₃, K₂Cr₂O₇ lar faqat oksidlovchi va H₂S, NH₃ lar faqat qaytaruvchi bo’la oladi. Demak qolganlari ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo’la oladigan moddalar hisoblanadi: 2)HNO₂, 4)CrCl₃, 6)H₂SO₄, 7)H₂O₂, 9)MnO₂.

Oksidlovchi va qaytaruvchilarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari ularning atom tuzilishiga bog’liq.

4-mashq. Quyidagi galogen ionlarini, ularning qaytaruvchilik xossasi kamayib borish tartibida joylashtiring:

1)brom ioni, 2)astat ioni, 3)ftor ioni, 4)yod ioni, 5)xlor ioni

Ftor (ftorid) ionida ftor kuchli elektromanfiyligi Sababli jarayonlarda o’z elektronini bermaydi ya’ni, oksidlanmaydi. Qaytaruvchilik xossasi eng past darajadagi ionlar At^- gacha oshadi. Demak, qaytaruvchilik xossalar At^-, I^-, Br^-, Cl^-, F^- qatorda kamayib boradi.

5-mashq. Quyidagi moddalarni oksidlovchilik xossalari ortib borish tartibida joylashtiring:

1)kaliy manganat, 2)marganes (IV) oksid, 3)kaliy permanganat,

4)marganes (III) oksid, 5)marganes (II) xlorid.

K₂MnO₄ da Mn(+6), MnO₂ da Mn(+4), KMnO₄ da Mn(+7), Mn₂O₃ da Mn(+3), MnCl₂ da Mn(+2) oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Bularda eng kuchli oksidlovchi kaliy permanganat, undan keyin kaliy manganat va hokazo. Demak, oksidlanish darajasi paCayib borish bilan hosil qilingan birikmalarda oksidlovchilik paCayadi. Moddalarning oksidlovchilik xossalari ortib borish tartibida joylashtirSak, quyidagicha bo’ladi: 5)MnCl₂, 4)Mn₂O₃, 2)MnO₂, 1)K₂MnO₄, 3)KMnO₄.