Blackcurse
moyadro reaksiyasi va uni boshqarish muammolari. Elementar zarrachalar
Download 1.22 Mb. Pdf ko'rish
|
2 1 Fizikani o'qitish uslubiyati (Rustamov H) Maruza
moyadro reaksiyasi va uni boshqarish muammolari. Elementar zarrachalar
fizikasi. Tayanch iboralar: Majburiy va spontan nurlanish, lazer, radioaktivlik, , , nurlanish, massa deffekti, termoyadro reaksiya. Bizni o’rab olgan olam va undagi moddalar qanday tuzilgan? u qanday tarkibiy qismlardan iborat? degan savol bilan olimlar juda qadimdan qiziqib kelishgan. Ioniylar davrida miloddan avval (7-3 asrlar) olamni tashkil etuvchi nar- salar asosida to’rt narsa: tuproq, suv, havo va alov yotadi deb aytishgan. Keyin- chalik (miloddan avval 4-asrlar) Demokrit moddalar tuzilishining atom nazari- yasini yaratdi. Bu nazariya to XIX asrgacha olimlar tomonidan takomillashtirilib 115 kelindi. Tabiatda atomdan kichik (elementar) zarrachalar yo’q deb kelindi. 1896 yilda A.Bekkerel tomonidan tabiiy radioaktivlikni, 1891 yilda elektronning ochil- ishi atomning elementarligi to’g’risidagi fikrlarning barbod bo’lishiga olib keladi. Ushbu tajriba natijalari asosida Tomson atom madelini yaratdi. Uning fikricha atom musbat zaryadli “Flyuid-efir” ya’ni uzluksiz muhitdan iborat bo’lib, manfiy zaryadli elektronlar ushbu muhitda ma’lum tartibda joylashgan deb taxmin qildi. Atomning Tomson modeli klassik fizika qonunlariga asoslanib atomda kechadigan bir qator jarayonlarni izohlab bera olsada, ba’zi hodisalarni tushuntirishga ojizlik qilar edi. Tabiiy radioaktivlikning ochilishi atom tarkibida musbat zaryadli zarrachalar ham borligidan dalolat berar edi. 1906 yillarda ingliz fizigi Rezerford va uning shogirdlari o’tkazgan tajribalarga asoslanib atomning “Planetar” modeli yaratishdi. Ushbu modelga asosan atom musbat zaryadli yadrodan (r~10 13 sm), va uning atrofida berk orbitalar bo’yicha (r~10 -8 sm) joylashgan manfiy zaryadli elek- tronlardan tashkil topgan ekan. Atomning Rezerford modeli klassik elektrodi- namika qonuniga ko’ra turg’un holatda bo’la olmaydi. Rezerford modelining kam- chiligini N. Bor tuzatdi va u o’zining uchta postulotini taklif etadi. 1. postulati: Elektronlar atom yadrosi atrofida faqat mumkin bo’lgan aniq energi- yali stasionar orbitalar bo’ylab harakatlanadi. 2. postulati: Elektron stasionar orbitada harakatlanayotganda uning impulsi mo- menti faqat karrali qiymatlarni ola oladi. 0 2 n n h m r n n-orbitaning tartib raqami, m 0 -elektron massasi, uning tezligi r n -orbita radiusi, h-Plank doimiysi. 3. postulati: elektron bir stasionar orbitadan boshqasiga o’tganda, atom o’zidan yorug’lik kvantini (foton) chiqaradi. 4 2 2 2 0 4 4 2 3 2 2 2 3 0 0 1 ; 8 1 1 1 1 ( ) ; 8 8 e n e e m n m e W h n m e m e W W R тс h c n m h c R-Ridberg doimiysi deyiladi. Atom uyg’ongan holatda turg’un bo’lmayda, u 10 -8 s ichda turg’un holatga o’tganda kvant energiyasini (foton) chiqaradi. Bunga atomning spontan (o’z- o’zidan) nurlanishi deb ataladi. 1905 yilda A. Eynshteyn atom spontan nurlanish bilan birgalikda majburiy nurlanishi ham mumkin degan g’oyani ilgari surdi. Atomning majburiy nurlanishi juda ko’p olimlar tomonidan o’rganildi. Bu ilmiy izlanishlar natijasida 1954 yilda rus fiziklari A. M. Proxorov, N. G. Basov va amerikalik olimlar Ch. Tauns va Shavlovlar tomonidan atomning majburiy nurlanishiga asoslangan lazer asbobi yaratildi. 1963 yilda lazer ixtirochilariga Nobel mukofoti berildi. Lazer asboblarini elektromagnit to’lqin shkalasining barcha sohalarida yaratish imkoniyati bor. Ammo hozircha radio to’lqinlar, infraqizil, ko’rinish va ul- 116 trabinafsha nurlar sohasida yaratilgan. Kelajakda rentgen, va -nurlanish diapa- zonida nur chiqara oladigan lazerlar yaratish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib boril- moqda. Lazer asboblari hozirgi kunda, radio, televizor, medisina, qishloq xo’jaligi, harbiy maqsadlarda va sanoatning turli tarmoqlarida ishlatilmoqda. Yadro tarkibi va strukturasi. Atom tuzilishi oydinlashgach, olimlarni endi yadro tarkibi va tuzilishi qiziqtira boshladi. Klassik nazariyaga asosan musbat zaryadli protonlar juda kichik hajmli (r~10 -13 cm) yadroda bo’lishi Kulon qonunigi ko’ra mumumkin emas edi. Musbat zaryadli protonlarni yadroda tutib turuvchi yana boshqa bir zarracha bo’lishi kerak degan fikr paydo bo’ldi. Kvant mexanikasidagi Geyzenberg no- aniqligi elektronning yadro tarkibiga kirishini inkor etar edi. D. Chedvik tomonidan massasi proton massaga yaqin, ammo zaryadsiz zar- racha neytron ochildi. Shundan so’ng yadroning proton-neytron modeli D. Ivakenko va Geyzenberglar tomonidan ilgari surildi. Bitta proton va neytron birgalikda nuklon deb ataldi. Nuklonlar bir-birlari bi- lan yadro kuchi orqali bog’langan. Bu kuch tabiatini klassik fizika doirasida izoh- lash mumkin emas ekan. Bu kuchli o’zaro ta’sir nazariyasi E. Fermi tomonidan il- gari surildi. Yadroda doimo proton-neytronga va neytron-protonga aylanib turar ekan. Ushbu aylanish vaqtida nuklonlar -mezonlar bilan o’zaro almashinib turadi. Bunday o’zaro almashinuvni faqat kvant nazariyasi doirasida tushuntirish mumkin va bunday almashinuv nuklonlar o’rtasida kuchli o’zaro ta’sirni ya’ni tor- tishuvni yuzaga keltirar ekan. Bunga yadro bog’lanish energiyasi deb atalib, yad- roning turg’unligini ta’minlaydi. Yadroning bog’lanish energiyasi nisbiylik nazari- yasining massa bilan energiya orasidagi bog’lanish formulasi Ye= mc 2 orqali hisoblash mumkin bo’ladi. m=(Zm p +(A-Z)m l )-M ya ga massa deffekti deyiladi, S- yorug’likninig vakuumdagi tezligi, A-Z=N-neytronlar soni, Z-yadrodagi protonlar soni, A-yadroning massa soni Doimo: Zm p +(A-Z)m>M ya . Download 1.22 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling