bob. Investitsiyalar va ularning ahamiyati Investitsiyalar tushunchasi va turlari

1-bob. Investitsiyalar va ularning ahamiyati
1.1 Investitsiyalar tushunchasi va turlari
Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi, ularsiz har qanday oddiy davlat iqtisodiyotining normal rivojlanishi mumkin emas. Makro darajadagi investitsiyalar quyidagilar uchun asosdir:
- kengaytirilgan takror ishlab chiqarish siyosatini amalga oshirish;
- ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish, sifatni yaxshilash va mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta'minlash;
- ijtimoiy ishlab chiqarishni qayta qurish va xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarini muvozanatli rivojlantirish tuzilmasi;
- sanoatning zarur xomashyo bazasini yaratish;
- qurilish muhandisligi, sog'liqni saqlash, madaniyat, oliy va o'rta maktabni rivojlantirish, shuningdek boshqa ijtimoiy muammolarni hal qilish;
- ishsizlik muammosini yumshatish yoki hal qilish;
- tabiiy muhitni muhofaza qilish;
- harbiy sanoat kompleksining konversiyalari;
- davlatning mudofaa qobiliyatini ta'minlash va boshqa ko'plab muammolarni hal qilish.
Investitsiyalar mikro darajada muhim rol o'ynaydi. Ushbu darajada ular birinchi navbatda quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir:
- ishlab chiqarishni kengaytirish va rivojlantirish;
- asosiy vositalarning haddan tashqari ma'naviy va jismoniy eskirishiga yo'l qo'ymaslik;
- ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish;
- muayyan korxona mahsulotlarining sifatini oshirish va raqobatbardoshligini ta'minlash;
- tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish;
- qimmatli qog 'ozlarni sotib olish va boshqa korxonalar aktivlariga mablag' lar kiritish;
- kelajakda korxonaning normal ishlashini ta'minlash, barqaror moliyaviy holat va foydani maksimal darajada oshirish.
Shunday qilib, investitsiyalar eng muhim iqtisodiy kategoriya bo'lib, makro _ va mikro darajada, birinchi navbatda oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, tarkibiy o'zgarishlar, foydani ko'paytirish va shu asosda ko'plab ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim rol o'ynaydi.
Investitsiyalar manbai tejashdir. Shuni ta'kidlash kerakki, jamg'arma va investitsiya o'rtasida ma'lum bir tafovut mavjud, chunki birinchidan, jamg'arma iste'molchilar tomonidan, investitsiyalar ishlab chiqaruvchilar tomonidan amalga oshiriladi, ikkinchidan, jamg'arma investorlarga vositachilarning qo'llari orqali keladi (bular banklar, moliyaviy kompaniyalar, fond birjalari), ular kredit berishda o'z maqsadlariga asoslanadi.
Makroiqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalarning roli noaniq:
- birinchidan, investitsiyalardagi tebranishlar yalpi talab dinamikasiga, shuning uchun milliy ishlab chiqarish hajmi va aholining bandligiga ta'sir qiladi;
- ikkinchidan, investitsiyalar kapitalning to'planishiga olib keladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini belgilaydi. Bundan tashqari, pul mablag'lari ishlab chiqarishning so'nggi omillari va texnologiyalariga sarmoya kiritilishi juda muhim, shunda ular bugungi kunda ishlab chiqarishning o'sishiga ta'sir qilmasa, hech bo'lmaganda kelajakda iqtisodiy o'sish uchun asos yaratishi mumkin. Agar investitsiyalar eskirgan uskunalarga yo'naltirilsa, ular teskari ta'sir ko'rsatishi mumkin;
- uchinchidan, investitsiyalardan oqilona foydalanmaslik ishlab chiqarish resurslarining muzlashiga va natijada milliy ishlab chiqarish hajmining pasayishiga olib keladi.
Investitsiyalarning asosiy turlari:
1) ishlab chiqarish investitsiyalari;
2) tovar-moddiy zaxiralarga investitsiyalar(TMZ);
3) uy-joy qurilishiga investitsiyalar.
Agar iqtisodiyot o'sib borayotgan bo'lsa, unda ishlab chiqarishni ko'paytirish uchun tovar-moddiy boyliklarga investitsiyalar ko'payadi. Agar iqtisodiyotda ishlab chiqarish pasaysa, tayyor mahsulot zaxiralari ko'payadi, talab pasayadi, ishlab chiqarish kengaymaydi. Shunday qilib, investitsiyalar iqtisodiyotning barometri rolini o'ynaydi.
Investitsiyalar quyidagilarga bo'linadi:
1) Real (to'g'ridan-to'g'ri) investitsiyalar-moddiy ishlab chiqarish tarmoqlariga uzoq muddatli investitsiyalar;
2) portfel (moliyaviy) investitsiyalar - foyda olish uchun aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa uzoq muddatli qimmatli qog'ozlarga investitsiyalar.
Yalpi va sof investitsiyalar ham mavjud.
Yalpi investitsiya-bu eskirgan uskunalarni almashtirish va ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlari. Ular yalpi ichki mahsulotda to'liq hisobga olinadi. Agar amortizatsiya yalpi investitsiyalardan chiqarilsa, sof investitsiyalar olinadi - yangi uskunalar sotib olish xarajatlari.
Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi omillar:
1) kutilayotgan sof foyda darajasi;
2) haqiqiy foiz stavkasi;
3) soliq solish darajasi;
4) ishlab chiqarish texnologiyasidagi o'zgarishlar;
5) naqd asosiy kapital;
6) iqtisodiy kutishlar;
7) umumiy daromad dinamikasi.
Investor echimlarni ishlab chiqishda investitsiyalarning muqobil imkoniyatlarini hisobga oladi va bu erda foiz stavkasi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalariga quyidagilar kiradi:
- investorning o 'z moliyaviy resurslari va xo' jalik ichidagi zaxiralari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, fuqarolar va yuridik shaxslarning pul mablag 'lari va jamg' armalari, sug 'urta organlari tomonidan avariyalar, tabiiy ofatlar oqibatida ko' rilgan zararlarni qoplash shaklida to 'lanadigan mablag' lar va boshqalar);
- investorlarning qarz mablag'lari (bank va byudjet kreditlari, obligatsiya kreditlari va boshqa mablag'lar);
- investorning jalb qilingan moliyaviy mablag'lari ( aktsiyalarni sotishdan olingan mablag'lar, mehnat jamoalari a'zolari, fuqarolar, yuridik shaxslarning o'zaro va boshqa badallari);
- korxonalar birlashmalari (uyushmalari) tomonidan belgilangan tartibda markazlashtiriladigan pul mablag ' lari;
- federal, mintaqaviy va mahalliy byudjetlardan va tegishli byudjetdan tashqari fondlardan investitsiya ajratmalari;
- xorijiy investitsiyalar.
1.2 investitsion talab va uni belgilovchi omillar
Investitsion talab-firmalar tomonidan o'z kapitalini kerakli yoki rejalashtirilgan to'ldirish. Korxonalar (firmalar) tomonidan investitsiya talabi yagona emas, balki qarz mablag'lariga yakuniy talabning asosiy omilidir.
Kapitalni yaratadigan yoki yangilaydigan har qanday kompaniya buni ma'lum foyda olish maqsadida amalga oshiradi. Iqtisodiy nazariyaning asosiy taxminlaridan biri shundaki, firmaning asosiy maqsadi daromadni ko'paytirishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun kompaniya turli xil ishlab chiqarish omillarining, shu jumladan kapitalning maqbul kombinatsiyasidan foydalanishga intiladi. Investitsiyalarni amalga oshirish istagi, ya'ni yangi kapital yaratish, investitsiya qilingan mablag'lar dastlabki xarajatlarni qoplashga va qo'shimcha foyda olishga imkon berganda paydo bo'ladi. Buni boshqacha aytish mumkin-sarmoyalashga turtki ishlab chiqarish omillarining maqbul nisbati emas, balki ishlatilgan kapital hajmining oshishi (yoki sifatining oshishi) bilan qo'shimcha foyda olish imkoniyatidir.
Ushbu foyda miqdori investitsiya xarajatlarining foizi sifatida ifodalanishi mumkin, biz uni investitsiya rentabelligi deb ataymiz:
Investitsiyalarning rentabelligi faoliyat turiga, firma hajmiga yoki boshqa omillarga qarab farq qilishi mumkin. Ammo umumiy naqsh mavjud - investitsiyalarning ko'payishi bilan rentabellik pasayadi.
Alohida kompaniyaning investitsiyalarining marjinal samaradorligi egri chizig'i investitsiya daromadlarining ularning hajmiga bog'liqligini anglatadi. Investitsiyalarning rentabelligi ishlab chiqarish omillarining marjinal mahsuldorligining pasayishi qonuni ta'siri tufayli hajmning oshishi bilan kamayadi.
Kompaniyaning investitsiya faoliyatidan foyda olish imkoniyatlarini tavsiflovchi va uning investitsiya talabini belgilaydigan ushbu egri chiziq.
Qaysi mablag'lar - o'z mablag'lari yoki qarz mablag'lari - firma tomonidan ishlatilishidan qat'i nazar, bu erda xarajatlar qarz olish uchun bozorda to'lanishi kerak bo'lgan narx - bozor foiz stavkasi. Agar kompaniya jalb qilingan mablag'lardan foydalansa, foizlar to'g'ridan - to'g'ri xarajatlar shaklida bo'ladi - mablag'lardan foydalanganlik uchun to'lovlar. Agar o'z mablag'lari jalb qilingan bo'lsa - foiz stavkasi-bu imkoniyat xarajatlari-investitsiya resurslari bozorning boshqa ishtirokchilari foydalanishi uchun berilmaganligi sababli yo'qotilgan foyda.
Investitsiyalarning maqbul hajmi i investitsiyalarning rentabelligi r va bozor foiz stavkasining tengligi bilan belgilanadi i. shunday qilib, investitsiyalarning marjinal samaradorligi egri chizig'i firmaning investitsiya talabining egri chizig'idir.

2-bob. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish uchun investitsiyalarning ahamiyati

2.1 O’zbekistonda investitsiya jarayonining xususiyatlari
Investitsiya jarayoni-bu takror ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining millat kapitalini ko'paytirish bo'yicha ko'p tomonlama faoliyati. Bu iqtisodiy tizim dinamikasi bilan bevosita bog'liq. Investitsiya jarayoni ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ajralmas qismidir. U reproduktiv jarayonning barcha bosqichlarini aks ettiradi: ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish, iste'mol qilish, lekin faqat investitsiya tovarlari harakati tomonidan. O’zbekiston Respublikasidagi bu jarayon rivojlanishning murakkab xususiyatiga ega edi.
Shubhasiz, O’zbekiston sanoatining zamonaviy uskunalar parkini tavsiflovchi asosiy vositalarning yuqori darajada eskirishi bilan, 10 yoki 6 yil ichida YaIMni ikki baravar oshirish uchun talab qilinadigan YaIMning yuqori o'sish sur'atlarini (yiliga taxminan 7-8%) ushlab turish, investitsiyalarning jadal o'sishisiz mumkin emas - 1990-yillarda ular ancha kamaydi. YAIM (deyarli besh baravar, YAIM esa ikki baravar). Yalpi ichki mahsulotning ikki baravar ko'payishi bilan bir qatorda milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini ta'minlash muammosini hal qilish, shuningdek, ishlab chiqarish apparatini yangilash zarurati va mehnat unumdorligining sezilarli o'sishi bilan bog'liq bo'lib, bu katta investitsiya xarajatlarisiz haqiqiy emas.
2003 yilning o'ziga xos xususiyati YAIM va yakuniy iste'mol dinamikasiga nisbatan investitsiya talabining yuqori o'sish sur'atlarini tiklash edi. Yalpi jamg'armaning yuqori dinamikasi asosiy kapitalga investitsiyalarning o'sishi bilan ta'minlandi, bu 2003 yil oxirida 12,9% ni tashkil etdi, yakuniy iste'mol xarajatlari esa 6,1% ga, YAIM esa 7,3% ga oshdi.

Investitsiyalar o'sishining tezlashishi quyidagi sabablarga bog'liq edi:

- 2002 yilda kompensatsiya xususiyatiga ega bo'lgan va kapital qo'yilmalarning turg'unligini qoplagan eksportga yo'naltirilgan sektorga investitsiyalarning o'sishi tiklandi; tabiiy monopoliyalar tarmoqlarida investitsiya faolligining oshishi investitsiya tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlarda (masalan, temir yo'l muhandisligi) ishlab chiqarish (va investitsiyalar)o'sishiga olib keldi.;
- inflyatsiyani saqlab qolish sharoitida import sezilarli darajada arzonlashgan holda ichki bozorga yo'naltirilgan tarmoqlar mahsulotlari raqobatining keskin o'sishi mahalliy ishlab chiqaruvchilardan bozor mavqeini saqlab qolish uchun investitsiyalar hajmini oshirishni talab qildi. Bu investitsiyalarning eng yuqori o'sish sur'atlarini ishlab chiqarish tarmoqlari (27%)ko'rsatganligi bilan tasdiqlanadi.;
- turar-joy binolariga kirishni ko'paytirish tendentsiyasi ham saqlanib qoldi. Agar 2001-2002 yillarda uy-joy qurilishining o'sishi mos ravishda 4,6 va 6,7% ni tashkil etgan bo'lsa, 2003 yilda u 7,2% gacha o'sdi.
Ba'zi beqarorliklarga qaramay, 2007 yilda investitsiya jarayonining rivojlanishiga shubha, O’zbekistonda investitsiyalar hajmi taxminan 20% ga oshdi. Bundan oldin, etti yillik iqtisodiy tiklanish davrida ular YAIM dinamikasiga qaraganda tezroq o'sdi (har yili o'rtacha 10-11%), ammo shu qadar past darajada, ularning hajmi hali ham inqirozdan oldingi qiymatdan uzoq edi. Jamg'arma darajasi birinchi marta 1 - jadvalda (ilova) ko'rsatilgandek normal (aksariyat mamlakatlar uchun) ko'rsatkichga-21% ga etdi.