Боб керамика ва шишалар кимёвий технологияси


Курилишнипг кддимий материали


Download 1.33 Mb.
bet10/102
Sana07.02.2023
Hajmi1.33 Mb.
#1175242
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   102
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

Курилишнипг кддимий материали. Табиатда ни.ҳоятда куп кимёвий бирикмалар ва маҳсулотлар борки, уларга шун- чалар куникиб колганмизки, ҳarro ҳаёгимизда тутган урин- лари хасида купинча уйлаб ҳам курмаймиз. Ана шундай оддий. лекин жамиятимиз тараккиётидаги урнини тасав- вур этиб булмайдиган ёгоч, кумир, цемент, шиша ва чин- ни каби кимёвий маҳсулотлар к;аторига fhujt ҳам киради. Курувчплар ришт билан цемент эритмасипи «курилиш нони» деб аташларининг боиси ҳам ана шунда. Курилиш керамикаси маҳсулотлари ичида ҳам тупрок асосида ясал­ган курилиш ришти мух,им урин эгаллайди.
Оддий маҳсулот ҳисобланмиш риштнинг киммати ни- мада? Бу саволга жавоб бермок учун мамлакатимизнинг ташки қиёфасини Тошкент, Самарканд, Бухоро, Хива каби кадимий ва навкирон гузал шаҳарларни хдётимизни безаб турган кулай, шинам ва куркам тураржой биноларисиз тасаввур кила олмаслигимизни эсга олиш кифоя.
Fhujt ҳакида нималарни биласиз? Риштнинг каттик анорганпк модда эканлиги, пишиктчги, совук ва иссик- ни я х 111 и утказмаслиги. кимёвий моддалар билан актив реакцияга киришмаслиги маълум. Риштдан яхлит панель ва блоклар ясаш мумкинлиги ҳам аникчанган.
Хозир жштнинг ута пишикҳик. изолятор ва яримут- казувчанлиқ радиация ва ҳар хил му,ҳитга чидамлилиқ серроваклиқ иссикҳикни кам утказиш, товушни ютувчан- лик сингари хусусиятлари аникҳаниб, улардан техника мақсадларида фойдаланилмокда.
Fhiut ишлаб чицаришнипг узлаштирилиши. Сунъий тшт- ни ким яратган? Бу саволга аниқ жавоб бериш амримахрл.
Тарих саҳифаларида хом ришт илк марта куҳна Шарқ мамлакатларида курил и ш мақсадларида ишлатилган деган тахминлар бор. Бундам тахминлар асосида хҳкикдг ётади. Шарқ мамлакатларида урмонларнинг камлиги. иьужмнинг йил буйи иссиқ ва курук келиши иншоотлар курилишида хом гиштларнинг кулланилишига сабаб булган булса ажаб эмас. Бундай риштлардан ясалган уй-жойлар ва иншоот­лар ҳозирги кунда ҳам куплаб_учраб туради.
Офтобда курнтилган ришт Урта Осиё шаҳарлари кури- лишида учраб туради. Термиз, Кҳрши, Бухоро, Кизил- Арват каби шаҳарларда бундай риштдан куплаб уй-жой­лар курилган. Бундай уйлар намликдан деворнинг пастки кисмида юқори цоколь ва сифатли гидроизоляция курил - малари урнатилганлиги сабабли йиллар давомида уз хосса ва хусусиятларини сак/таб келмокда. Бундай риштлар тан- нархи куйдирилган риштлар таннархига нисбатан 3—4 ба­робар арзон, термоизоляция кобилияти эса ута юксак. Шу сабабли ундан бир каватли уйларнинг курилишида фой- даланиш масаласи х,озирги куннинг долзарб масаласи булиб крлмокда.
Хом риштдан курилган бино ва иншоотлар камчилик- лардан холи эмас, албатта. Хом риштдан курилган уйлар сувок килишни талаб килади. Хом ришт зилзила, сув тош- қини, довул, жала каби табиий офатлар олдида ожиз.
Риштсозлик Урта Осиё, жумладан, бизнинг серкуёш республикамизда қай тарзда ривожланган деган ҳакҳоний савол турилиши муқаррар. Тарихий ва ашёвий далиллар Урта асрларга келиб. бу соҳа у ерда ривожланибгина к;ол- май, ҳатгоки, Урта Осиё дунё риштсозлигининг маркази булганлигидан далолат беради.
Урта Осиёлик усталар риштдан Бухоро. Хива ва Самар­кандца уй-жой, чойхона, мақбара, зарбхона, масжид, минора, карвонсарой, қалъа, сарой, арқ аслаҳахона, ус- гахона, кушқ х,аммом каби биноларнинг девор ва пойде- вори, ҳошияси ва токчаси, гумбази ва пештоци, устуни. айланма зинапоялар ва йулаклар барпо этишган. Жумла- дан, IX асрнинг охири, X асрнинг бошларида Бухорода бунёд этилган сомонийлар макбараси, XII асрда карвон йули четида курилган, баландлиги 30 метр ва айланаси 17 метрни ташкил этган салобатли Жаркҳургон минораси ҳам сифатли пишиқ гиштдан курилган. Шу хилдаги Урта аср курилиши ва архитектурасига оид обидалар курки, сало: бати ва накдиинкор маҳобати билан х1анузгача кишиларни лол крлдириб келмокда, бетакрор меъморчилигимиз санъ- ати довругини олам узра ёймокда.
XVIII—XIX асрларда ришт ишлаб чиқариш корхонала- ри сони янада ортди. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш жараёни ҳам такомиллашди. XIX асрнинг охири, XX аср­нинг бошларида fhlut юзасини ҳосил килувчи мунштук- нинг кашф этилиши, лойга ишлов берувчи шнекли пресс- ларнинг яратилиши, тупроқни кҳриб берувчи булгалагич- ларнинг урнатилиши fhlljt саноатида х.ак.ик.ий техника революциясига олиб келди.
Fhiut турлари. Энциклопедияларда риштга т>три бур- чакли параллелепипед шаклига эга булган стандарт улчамли минерал материаллардан куйилган, куйдириш ёки пар билан ишлов бериш орқали олинадиган сунъий тошга ай- тилади деб таъриф берилган. Х.ак.ик.атан ҳам, курилиш ма- териали сифатида ишлатиладиган fhiiit (мах,аллий ахрли уни хом гиштдан ажратиш мак;садида пишик; ришт деб ҳам атайди) сунъий кимёвий материал булиб, буйи 250, эни 120 ва кдпинлиги 65 мм, огирлиги 4 килограмм килиб тай- ёрланади. Бир ярим ёки модуль ришт деб аталувчи ришт турида эса параллелепипед калинлиги 88 мм ни ташкил этади. Ишлаб чиқарилган маҳсулот узининг сикдлишга чи- дамлилиги билан 75, 100, 125, 150, 200, 250 ва 300 ном- ли маркаларга булинади. Бу ракамлар гиштнинг 1 квадрат сантиметр юзасига туфи келадиган килограммда берил­ган юкнинг микдорини белгилайди. Курилиш гишти 6—14 % сув ютиш, ун беш марта кетма-кет такрорланадиган ми­нус 15 ва плюс 20 даража оралирида узгарган мух.итга чи- дамли булиши керак. Унинг 1 куб метр ҳажми огирлиги 1450 килограммдан кам эмас.
Курил и ш ришти физик-кимёвий жи.ҳатдан кальций, магний, алюмосиликат, темир силиката сингари тузлар ва кремний (IV) оксиди асосида кртирилган суюкликнинг эвтектик котишмасидан иборат. Температура 1200—1300° булганда у бутунлай эриб кетади ва шишасимон моддага айланиб колади.
Юзали гиштлар ҳам худли оддий fhuit улчамларида ишлаб чикдрилади, лекин уларнинг юзаси кейинчалик эрит- ма билан сувалгани учун яхши куйган, ташки куриниши текис ва зич булиши керак. Бу гиштлар архитектура аҳами- ятига эга булган иморатларнинг пештокини безашда кулла- нилгани учун унинг юзаси юпҳа кават яхши пишадиган ок. тупрокёки сир (паст температурада тез пишадиган ок гил- тупроқ ёки сир сопол ва чинни идишларга суркаладиган силикат асосли суюклик), ангобалар билан копланган. Бун- дай гиштлар билан Бухородаги Сомонийлар макбараси. Ан- дижондаги Жомий масжиди, Алишер Навоий номидаги Академик опера ва балет театрининг ташки девори безал- ган. Уларнинг нақадар куркамлигига бир назар солиб курипг. Купинча бундай гиштларни колипларда куйиш ва катила унга механик усул билан жуяк босилиб, шакл ҳосил кил и над и. рангли кимёвий бирикма куйилади.
Юзали ришт сифатли лёсс ва каолин тупрогига турли аралашмалар, жумладан шишасимон модда кушиш оркдли олинади. Юқори температура 1100 даража атрофила узаро бирикиш ва кристалланиш жараёнлари зудлик билан руй берганлиги сабабли типиқ, силлик юза ҳосил булади.
Ришт деганда яна унинг изоляция максадларида иш- латиладиган енгил вазнли, ровақ ичи ковак ва говак — ичи ковакли турлари ҳам тушунилади. Бу гиштлар ҳажм огирлигини камайтириш ва иссикликни изоляция килиш хоссаларини кучайтириш мацсадида олиб борилган изла- нишлар натижасида бунёдга келди. Ниҳоятда енгил (ҳатто улар сувда ҳам чукмайди) булган бу хилдаги енгил вазн­ли риштларнинг 1 тоннасини пар козонлари, турбина, печь ва иссиклик узатиш кувурларини куришда ишлатиш натижасида халқ хужалигида бир агрегатга ҳисоблаганда бир йилда 200 тонна атрофида иссикликни тежашга им- кон беради. Техника воситалари орасида говакли гиштга тенг келадиган, ёнмайдиган, иссикликни тежаш коэф­фициента 95—97 % га етадиган бошка курилиш материа- лини топиш амримаҳол. Яна унинг акустик хусусиятлари- ни айтмайсизми? Ровакли гиштда товуш ютиш ва товуш- ни изоляция килиш аъло даражада.
CepFcmaK риштларнинг минералогик таркиби хулди од- дий курилиш гиштининг таркибига айнан ухшаш, аммо танада сферик шаклдаги жуда майда микроскопик бушлиқ- чаларнпнг булганлиги уларнинг 1 метр1 ҳажми огирликла- рини 600—1450 килограммгача тушиб колишига сабабчи- дир. Албатта, ҳар бир пштшнг огирлши 4 килогра.ммдап анча кам булади.
Ичи ковак риштлар 12, 16, 19, 24, 31, 65, 105 тешикли қилиб чикдрилади. Тешикларнинг куплигига караб ришт­ларнинг огирлиги 2,5 килограммгача камаяди, иссикдик- ни сакдаш хусусияти эса ортади, аммо сиқилишга чидам- лилиги камаяди. Шунинг учун х,ам ичи ковак риштларни ишлаб чикдриш жараёнида унинг маркасини кескин па- сайишига йул куймаслик даркор.
Кейинги йилларда риштнинг серровак еэ ичи ковак тур- лари урнига серровак — ичи ковакли ришт тури куплаб иш­лаб чик;арилмокда. Бу эффектив ришт тури массага куювчи қҳшимчалар (майда кумир, қипиқ) ва ришт кдлипларга махсус кернлар куйиш оркали амалга оширилмокда.
Риштнинг турлари куп. Шулардан бири кислотага чи- да.мли гиштдир. Фазали таркиби асосан муллит ва кварц минералларидан ташкил топган бундай риштларнинг мар- каси 200 дан, кислоталарга чидамлилиги 94 % дан кам булмаслиги унинг асосий хоссаларидандир.
Мамлакатимизда яратилган ва курилишда кенг фойда- ланиладиган яна бир ришт бор. У х,ам булса кварц ва оҳак асосида олинган ва формуласи кальцийли гидросиликат- лан ташкил топган силикат гиштдир. Оқ рангли силикат П1шти мамлакатимизда 75, 100, 125 ва 150 маркаларида чикдрилади. Уларга 0,1—3 % атрофида буёк кушиб, хохда- ган рангдаги fhujthh олиш мумкин.
Кҳ'рилиш ришти тушунчаси купинча уй-жой курили- ши материали сифатида талқин этилади. Аммо бу тушун- чани техникада ишлатилувчи курилиш материалига ҳам тааллукди деб ҳисобланса катта хатога йул куйилмайди. Таркиби асосан муллит, циркономуллит, кварц, шпинел, хромомагнезит, корунд каби минераллардан ташкил топ­ган ва утга чидамли материал номи билан аталган гишт тури жуда юҳори температурада х,ам уз хоссаларини йукот- майди. Бунда риштнинг эриш нуктаси албатта 1580° дан юқори, огирликтаъсиридаги деформация нуктаси эса 1500° атрофида булади. Утга чидамли гиштлар улчами курилиш гишти колипига ухшаш булсада, аммо мутаҳкамликда тан- ҳодир. Уларнинг 1 квадрат сантиметрига тенг юзаси 1 тон­на ва ундан орирроқ юк билан сикдлганида ҳам уз шакли- ни йукотмайди.
Утга чидамли ришт уз навбатида 8 та катга фуппага були- нади. Булар кремнезём (динас ва кварц), алюмосиликат (яримнордон, шамот ва купглиназёмли), магнезнал (маг­незит, доломит, форстерит ва шпинел), хром (хромит, хроммагнезит ва магнезитхромли), цирконий (циркон ва цирконий асосли), карбон (кокс ва графит), оксид ва кис- лородсиз утга чидамли моддалар группаларидир. Шунинг- деқ бу материаллар температурага чидамлилиги (1580— 1770°) ва ута чидамлилиги (2000° дан юкрри), шаклига караб «тугри» ва «клинли» гишт каби турларга булинали.
Умуман олганда, гишт деганда кҳрилиш, утга чидамли ва техника гишти тушунилади. У аввалдан архитектура ва кҳрилиш билан боглик; булиб, унда фан ва технология, санъат ва эстетика уз ифодасини топган.

Download 1.33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling