Bob. Kunjutning o‘ziga xos xususiyatlari va ularning tarqalishi

Ekinlarni parvarishlashda-borona qilinadi, kator orasiga ishlov beriladi, kunjut 2-4 ta sugoriladi, shundan gullash davrida 2 marta sugorish me`yori-600-800 kub.m.ga. kunjut uchun ugitlar me`yori: azot-50-100kg, fosfor-100-150kg, kaliy-50-70 kg sof modda xisobida. Ugitlash me`yori tuproq unumdorligiga, rejalashtirilgan xosilga, eqish usuliga, urug sifatiga qarab o`zgaradi.
Maxsar kuk oziq pichan silos uchun yetishtirilayotganda, savatchalar paydo bo`layotganda paytda yigib olinadi.
Maxsar tula yetilganda don kombaynlar yordamida yigaladi, kunjutni 70% mevasi yetilganda uriladi va mevasi chatnaganda kokib urugi ajratiladi. Kunjutni tula pishish davrigacha koldirish mumkin emas, chunki yetilgan mevalar chatnab urugi tuqiladi.
Kunjutdoshlar sur tuproqli, unumdor, dondukkakli ekinlardan boʻshagan yerdarda moʻl hosil beradi. Kunjutdoshlar ekiladigan yerga ekishdan oldin gektariga 10—15 t toʻng, 60– 80 kg fosfor, 20–30 kg azot solinadi, yer chuqur (25—30 sm) haydaladi, kech koʻklamda (may oyida) keng qatorlab ekiladi, qator orasi 60—70 sm, ekish chuq. 3— 5 sm, ekish meʼyori 1 ga yerga 5–6 kg urugʻ (1,5—2,0 mln. dona) ekiladi. Oʻsuv davrida 2—3-marta kultivatsiya qilinadi, ikki marta har gektarga 40–50 kg dan azot berib qoʻshimcha oziklantiriladi. Gullashiga qadar 1 —2-marta, gullash davrida 2-marta suv beriladi. Kunjutdoshlar pishganda sargʻayib barglari toʻkiladi, pastki koʻsakchalari oldin yetiladi. Vaqtida hosil yigʻilmasa koʻsakchalar chatnab urugʻi toʻkilib ketadi. Oʻroq mashinasida oʻrib-yigʻib olinadi, oʻrilgan Kunjutdoshlar bogʻlari xirmonda quritiladi, qoʻlda yanchiladi.
Navlari: Oʻzbekistonning hamma viloyatlaridagi tomorqa, dehqon va fermer xoʻjaliklarida Kunjutdoshlarning Toshkent 122, Seraxs 470, Kubanets 55 navlari ekiladi.
Kunjut – kunjutdoshlar oilasiga mansub bir va ko‘p yillik o‘tsimon o‘simliklar turkumi, moyli ekin. Vatani – Afrika. Poyasi tik o‘sadi, 4-6 ta uzun yon shoxlar chiqaradi. Bargi oddiy, bandli, yakka-yakka yoki qarama-qarshi joylashgan, tukli. Guli barg qo‘ltig‘ida 1-3 ta bo‘lib joylashgan, 5 bargli. Mevasi ko‘sakcha, cho‘ziq, yassi, tukli. Bir tupda 20-300 ko‘sakcha bo‘ladi. Ko‘sakchasi 2 yoki 4 chanoqli.
Uzunligi 3-5 sm. 1000 dona urug‘i vazni 2-5 g. Urug‘ining rangi och yoki to‘q jigarrang, goh oq va qora. Kunjut issiqsevar, yorug‘sevar, qisqa kun o‘simligi. Urug‘i 15-16°С da unib chiqadi. O‘sish davri 90 – 110 (120-150) kun.
Kunjut eng qimmatli moyli ekinlardan, urug‘i tarkibida 65% moy, 16-19% oqsil, 16-17% azotsiz moddalar mavjud. Kunjut sur tuproqli, unumdor, don-dukkakli ekinlardan bo‘shagan yerdarda mo‘l hosil beradi. O‘suv davrida 2-3 marta kultivatsiya qilinadi, ikki marta har gektarga 40-50 kg dan azot berib qo‘shimcha oziqlantiriladi. Gullashiga qadar 1-2 marta, gullash davrida 2 marta suv beriladi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda kunjutning 3 navi yetishtiriladi.
Bugungi kunda yurtimizda yetishtirilayotgan kunjut mahsuloti Ozarbayjon, Belarus Respublikasi, Germaniya, Iroq, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Livan, Mongoliya, Tojikiston kabi mamlakatlarga eksport qilinmoqda.
Madaniy kunjut bir yillik o’t o’simlik. Ildizi yuqori qismi yo’g’onlashgan o’q ildiz bo’lib, yerga 120 sm chuqur kirib boradi va talaygina yon shohlar chiqaradi.
Poyasi tik o’sadi, 4 yoki 8 qirrali bo’ladi, bo’yi sug’oriladigan yerlarda o’rtacha 100-110 sm lalmikor yerlarda 50-60 sm ga yetadi, yashil tuk bilan qalin yoki siyrak qoplangan. Barglari bandli, yakka-yakka yoki qarama – qarshi joylashgan, tukli. O’simlikning pastki qismidagi barglar butun, o’rta qismidagi barglari esa, uning naviga qarab butun yoki plastinkasi kertilgan bo’ladi. Poyaning yuqori qismidagi barglar odatda lantsetsimon bo’ladi. Barg qo’ltig’ida bittadan uchtagacha gul g’unchalari shakllanadi. Mevasi yashil, tukli, uzunchoq ko’sakcha. Bir tup o’simlikda 20-100 ta ko’sak hosil bo’ladi. Bitta ko’sakda 70-80 ta urug’ bor. Urug’i mayda, tuxumsimon, bo’yi 2,7-4 mm, eni 1,7-1,9 mm, rangi oq, qo’ng’ir, jigarrang, qora.
Kunjutning vatani Janubi-G‘arbiy Afrika. O‘rta Osiyo Respublikalarida, Zakavkaziya, Qrim, Krasnodarsk o‘lkasida, Ukraina va Moldaviyada ekiladi.
Kunjut urug‘i tarkibida 60% gacha moy, E vitamini, faktor - T, sezamin, sezamon, sezamanin va boshqa moddalar bo‘ladi. Kunjut moyi 3-6°S temperaturada qotadigan sariq rangdagi suyuqlik bo‘lib, yarim quruvchi moylarga kiradi. Moy tarkibida alein, linol, pavletin, stearin, araxin va lignotserin kislotalarining glitsiridlari uchraydi.

Kunjutning o‘ziga xos xususiyatlari Kunjut moyi dorivor moddalarini eritishda, surtma va malhamlar tayyorlashda ishlatiladi. Kunjut moyi qondagi trombotsitlar sonini oshiradi va qon ivishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham u ba’zan qon kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Kunjut moyi va urug‘i oziq-ovqat sanoatida ko‘p ishlatiladi.

Kunjutga hech qanday qayta ishlov bermasdan, o‘zini pishirilmagan tabiiy holida iste’mol qilish undagi foydali xususiyatlarning saqlanib qolishiga sabab bo‘ladi. Pishirilgan kunjutda esa, faqatgina xushbo‘y hid qoladi, undagi kerakli moddalar o‘z xususiyatini yo‘qotadi. Kunjut tarkibida sezamin nomli antioksidant mavjud bo‘lib, u ko‘pgina kasalliklarning oldini olishda, shu jumladan, saraton kasalligida ham ahamiyatlidir. Kunjutning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, u qon tarkibidagi xolesterin miqdorini kamaytiradi. kunjut soch va tirnoqlar uchun ham foydali. U tirnoqlar mo‘rtligini oldini oladi va soch mustahkamligi ta’minlaydi. Kunjut tarkibidagi tiamin moddasi modda almashinuvi va asab tizimining yaxshi ishlashi uchun samarali. Kunjut kalsiyga boyligi sababli, osteoporoz rivojiga to‘sqinlik qiladi. Aterosklerozning oldini oladi. 45 yosh va undan katta yoshdagi ayollar uchun ayniqsa, uning foydasi ko‘p. Boisi, unda ayollar uchun kerakli garmonlar yetarlicha bor. Kunjut yog‘idan kosmetologiyadan keng foydalaniladi. Kunjutning kunlik me’yori ikki-uch choy qoshiqni tashkil qiladi. [3]
Kunjut issiqsevar o’simlik, urug’lari 15-16 ℃ haroratda una boshlaydi, maysalari qiyg’os unib chiqishi uchun 18-20 ℃ harorat talab qilinadi. Kunjut tuproq unumdorligiga talabchan bo’lib, mexanik tarkibi yengil bo’lgan qumloq tuproqlarda yaxshi o’sadi. Yaxshi ishlov berilgan begona o’tlardan holi o’tloqi tuproqlarda ham yaxshi hosil olish mumkin. Kunjut yerning tobiga kelishiga qarab aprel-may oylarida, ang’izga esa iyun oyining oxirida ekiladi. O’simliklar yagana qilinmaydi. Gullaguncha 1-2 marta, gullash davrida 2 marta sug’oriladi. [1]
O’zbekistonda kunjutning Tashkentskiy-122, Seraxskiy-470, Kubanest-55, Xorazm va Xiva, Farg’ona vodiysi jaydari kunjut navlari ekiladi.
Qora kunjutni qanday olish kerak. Susanning foydali xususiyatlari va qo'llanilishi Susanning 35 ga yaqin turi mavjud bo'lib, ular asosan Afrikada (subtropik va tropik) o'sadi. O'simlik issiqlikni yaxshi ko'radi va u uchun eng maqbul harorat 25-30 ° dir. Urug'lar faqat tuproq 18 ° haroratgacha qizdirilsa, unib chiqadi. Birinchi o'ttiz kun ichida kunjut juda sekin o'sadi. Xavfli begona o'tlar bo'lib, ular zaif novdalarni osongina cho'ktirishi mumkin. Cho'zinchoq mevalarda urug'lar mavjud. Ular tibbiyotda, pishirishda va yog' ishlab chiqarishda keng qo'llanilishini topdilar. Susamning vatani qaysi davlat ekanligini hali aniq aytish mumkin emas. Ba'zilar o'simlik birinchi marta Janubiy G'arbiy Afrikada paydo bo'lgan deb hisoblashadi, boshqalari esa Hindistonda deb o'ylashadi. Har holda, bizning yerlarda ildiz otgan kunjut hindistonlik deyiladi. U inson tomonidan o'stirilgan deb ishoniladi. Susam nima? Urug'lar oq, jigarrang, qora, qizil yoki sariq bo'lishi mumkin. Hammasi xilma-xillikka bog'liq. To'yingan rang yaxshiroq lazzat va sifat ko'rsatkichidir, deb ishoniladi. qora kunjut Barcha urug'lar foydalidir, ammo qora kunjut mashhur boqiylik eliksirining tarkibiy qismlaridan biri degan fikr bor. Qora kunjut aslida foydaliroq. Sharq mamlakatlarida ular yoshlikni saqlashga va keksalikdan qochishga yordam beradigan odam ekanligiga hanuzgacha ishonishadi. Va aslida, qora urug'lar antioksidantning eng yuqori darajasidir. Foydali xususiyatlarga qo'shimcha ravishda, ular boshqalarga qaraganda kuchliroq va yoqimli hidga ega. oq kunjut U qorong'u birodariga qaraganda kamroq foydali, ammo sotuvda ancha keng tarqalgan. Oq rang urug'lar faqat qandolatchilikda bezak sifatida xizmat qilish uchun sayqallanganligi sababli. Bunday donalar kunjut sutini tayyorlash uchun juda yaxshi, u butunlay oq bo'lib chiqadi. Biroq, xom iste'mol qilish uchun qorong'u navlarga e'tibor berish yaxshidir. Darhaqiqat, ta'mi juda yoqimli bo'lgan urug'lar noodatiy xususiyatlarga ega bo'lib, KhozOboz o'z o'quvchisini tanishtirishga tayyor. Susanning foydali va dorivor xususiyatlari Ko'pchilik uchun kunjut urug'i ziravor sifatida ko'proq tanish. Nega ular kunjutni o'stira boshlaganligi uchun juda ko'p turli xil versiyalar mavjud. Ehtimol, urug'larning yoqimli ta'mi tufayli yoki ehtimol ular tufayli ozuqaviy qiymati va foyda. Ammo, oxir-oqibat, bu unchalik muhim emas. Asosiysi, qadimgi davrlarda odamlar kunjutni o'zining ajoyib fazilatlari uchun bilishgan va juda qadrlashgan. Bu kichik urug' atrofida har doim ko'plab sirlar va afsonalar mavjud edi. Shunday qilib, qadimgi ossuriyaliklar dunyoni yaratishdan oldin xudolarning o'zlari kunjut sharobini ichishlariga qat'iy ishonishgan. Misrliklar va qadimgi Xitoy xalqlari kunjutni ziravorlarning eng foydalisi deb bilishgan. Qadimgi Bobilda esa u boqiylik ramzi edi. Albatta, bu o'simlik abadiy hayotni ta'minlay olmaydi, lekin u, albatta, yoshlikni uzaytiradi va salomatlikni yaxshilaydi. Hatto buyuk Avitsennaning o'zi ham bu o'simlikni e'tiborsiz qoldirmadi. Uning qadimiy yozuvlarida siz kunjut bilan ta'minlangan xususiyatlarni topishingiz mumkin. Shifokor sifatida u ishongan: Susam ayrim turdagi o'smalarni eritish qobiliyatiga ega. Susan va atirgul yog'iga namlangan sarg'ish juda og'ir bosh og'rig'idan xalos bo'lishga yordam beradi. Susamni muntazam ravishda ishlatish ovozni jarangdor va ravshan qilishga yordam beradi. Qaynatma belchingni engillashtiradi. Ratsionga kiritilgan kunjut jiddiy jismoniy zo'riqish paytida tananing tiklanish jarayonini tezlashtiradi va stress ta'sirini bartaraf etishga yordam beradi. Avitsenna maslahati qanchalik samarali ekanligini aytish qiyin. Ammo, ehtimol, ularda haqiqat bordir.

2.