Boboqulova-nilufar pdf
-§. Ingliz va o zbek tillarida metaforaning klassifikatsiyasi
Download 441.28 Kb. Pdf ko'rish
|
dissertatsiya metafora
|
2.2-§. Ingliz va o zbek tillarida metaforaning klassifikatsiyasi.
ʻ Yuqorida ta‘kilab o tildiki, metafora haqida ko plab ilmiy asarlar ʻ ʻ yaratilgan. Ularning aksariyatida metaforaning asosiy mohiyatini o xshatish, ʻ qiyoslashdan iborat mantiqiy amal tashkil etishi aytilgan. Aristotel o zining ʻ «Ritorika» asarida metafora bilan o xshatish o rtasida katta farq yo qligini, yaxshi ʻ ʻ ʻ o xshatishni osonlik bilan metaforaga aylantirish mumkinligini, ularning ʻ mohiyatida yaqinlik mavjudligini ta‘kidlaydi. Yunon faylasufi aytadiki, agar shoir Axill haqida «U sherdek tashlandi» desa, bu yerda o xshatish voqe bo ladi, agar ʻ ʻ shoir shu qahramon haqida «Sher tashlandi» desa, metafora yuzaga keladi. Metaforaning ana shunday mohiyatini inobatga olgan holda prof. R. Qo ng’urov «O zbek tilining tasviriy vositalari» kitobida mana bunday deb ʻ ʻ yozgan: «Metaforani yashirin o xshatish deyish ham mumkin. Ammo u oddiy ʻ qiyosdan farq qiladi. Agar oddiy qiyos ham doim asosiy ikki a‘zodan tashkil topsa (ya‘ni nima qiyos qilinadi, nima bilan qiyos qilinadi —qiyos qilinuvchi va qiyos 42 Mieder, V. Dundes, A. The Wisdom of Many: Essays on the Proverbs-New York: Garland, 1995. P 158. qilinadigan predmet), metaforada faqat ikkinchi a‘zo — o xshatilgan narsa qoladi, ʻ o xshagan narsa tushiriladi, lekin u kontekstdan ochiq sezilib turadi, demak, ʻ metaforada tasvirlanayotgan predmet ana shu ikkinchi a‘zo orqali idrok qilinadi». Bu fikrga qo shilgan holda, shuni ham aytish kerakki, sof lisoniy nuqtai nazardan, ʻ bizningcha, metaforani «yashirin o xshatish» deb emas, balki «qisqartirilgan ʻ o xshatish» deb qarash maqsadga muvofiqroq ko rinadi. Chunki metaforada ʻ ʻ o xshatishning to rtta uzvidan uchtasi (o xshatish sub‘ekti, o xshatish asosi, ʻ ʻ ʻ ʻ o xshatishning shakliy ko rsatkichi) qisqartirilib, faqat o xshatish etalonining o zi ʻ ʻ ʻ ʻ saqlab qolinadi 43 . Metafora bevosita ana shu o xshatish etalonida, yanayam ʻ to g’rirog’i, metaforik ko chma ma‘no o xshatish etaloni o rnidagi so zning ma‘no ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tarkibida yuzaga keladi. O xshatish asosidagi belgi yoki harakat-holatni, shuningdek, o xshatish ʻ ʻ subyektini ifodalagan va qisqartirilgan so zlarning ma‘nolarini ayni o xshatish ʻ ʻ etaloni o ziga xos tarzda o z ustiga oladi. Ana shu jarayonlar natijasida nutqda so z ʻ ʻ ʻ semantikasida obrazlilikka juda ham boy ko chma ma‘no yuzaga chiqadi. Metafora ʻ narsa-buyum, voqea-hodisalar, belgilar o rtasidagi o zaro o xshashlikka ʻ ʻ ʻ asoslangan ma‘no ko chishi, ya‘ni metafora ko chma ma‘no hosil qilishning eng ʻ ʻ keng tarqalgan usullaridan biridir. U mumtoz adabiyotshunosligimizda "istiora" deb ham yuritiladi. Matnga lingvopoetik yondashuvda lisoniy va xususiy-muallif metaforalarini farqlash maqsadga muvofiq. Lisoniy metaforalar til taraqqiyoti bilan bog’liq hodisa hisoblanadi, ular tilda uzuallik kasb etib bo lgan. Shuning uchun ʻ ham tadqiqotchilar to g’ri ta‘kidlaganlaridek, "bunday metaforalar, asosan, atash, ʻ nomlash vazifasini bajarganligi uchun ularda uslubiy bo yoq, ekspressivlik, ʻ binobarin, ular ifodalagan nutq predmetiga nisbatan subyektiv munosabat aks etmaydi". Faqatgina ma‘lum bir so zning ma‘no doirasi kengayadi hamda yangi ʻ tushunchalarni atash uchun xizmat qiladi. Masalan: odamning oyog’i —stolning oyog’i, odamning ko zi — uzukning ko zi, ko ylakning etagi —tog’ning etagi ʻ ʻ ʻ kabi. Demak, lisoniy metaforalar lingvopoetik nuqtayi nazardan jiddiy qimmatga ega emas. 43 Йўлдошeв М. Бадиий матн ва лингвопоэтик таҳлили асослари. -Т.: Фан, 2007, 126б. Xususiy-muallif metaforalari esa yangi va okkazional, kutilmagan bo ladi. ʻ Ularni yozuvchining o zi estetik maqsad, ya‘ni borliqni subyektiv munosabatini ʻ ham qo shib obrazli ifodalab nomlash asosida yaratadi. Ular uslubiy jihatdan ʻ bo yoqdorlikka va voqelikni obrazli tasvirlash xususiyatiga ega bo ladi. Shuning ʻ ʻ uchun ham badiiy matnda qahramonning histuyg’ularini ta‘sirchan, yorqin bo yoqlarda, aniq va ixcham ifodalashga xizmat qiladi. Shuning uchun ham ʻ bunday metaforalar badiiy matnning lingvopoetik tahlilida favqulodda muhim o rin tutadi. Xususiy-muallif metaforalarida hamisha konnotativ ma‘no aniq holda ʻ ifodalanadi. Ayrim tadqiqotchilar ot, eshak, qo y, it, bo ri, tulki, yo lbars, ʻ ʻ ʻ boyo g’li, musicha, burgut, lochin, qaldirg’och, bulbul kabi so zlar ko chma ʻ ʻ ʻ ma‘nolarda keng qo llanishini aytib, shunday mulohaza bildiradilar: ―Otning ʻ baquvvatligi, eshakning aqlsizligi, qo yning yuvoshligi, itning vafodorligi, ʻ mushukning epchilligi, tulkining ayyorligi, burgutning changallashdagi kuchliligi, lochinning ko zi o tkirligi kabi tipik xususiyatlari boshqa predmetlarga nisbatan ʻ ʻ metaforik usulda ko chiriladi, natijada konnotativ ma‘no yuzaga keladi hamda ʻ matnning ta‘sirchanligi oshadi. To g’ri, bunday metaforalar asosidagi ko chma ʻ ʻ ma‘nolar, albatta, konnotativ ma‘noga ega, shuning uchun matnning ta‘sirchanligiga yordam beradi. Lekin ular an‘anaviy metaforalardir, xususiy- muallif metaforalari emas, ya‘ni ko p qo llangan, yangi, original emas. Shunga ʻ ʻ ko ra ularning badiiy matndagi lingvopoetik salmoq darajasi xususiy-muallif ʻ metaforalariga qaraganda ancha pastdir. Masalan, buqlamun so zining metaforik ʻ ko chma ma‘nosi "o zgaruvchan (odam)" demakdir, bu ma‘no lug’atlarda ham ʻ ʻ qayd etilgan. Ayni ma‘no tarkibida konnotativlik bor, shuning uchun buqalamun bilan uchrashuv (S.Ahmad.) birikmasidagi ifoda ta‘sirli. Lekin bu ma‘noning yuzaga kelishi yozuvchiga bog’liq emas, u oldindan ma‘lum. Yangi, kutilmagan, ijodkorning o ziga xos metaforalar badiiy matnda kuchli darajada poetik ta‘kidga ʻ ega bo ladi. Aytaylik, yozuvchi tomonidan yaratilgan kelinlar ko zg’oloni ʻ ʻ (S.Ahmad.) birikmasidagi qo zg’olon so zida yuzaga kelgan metaforaning poetik ʻ ʻ kuchi oldingidan ortiq. Shuning uchun ham aynan xususiy-muallif metaforalarining poetik salmog’i jiddiydir. Metaforalarning odatiy, sinestetik metaforalar va jonlantirish tarzida tilshunoslikda farqlanadigan barcha turlari badiiy matnda ijodkor mahorati bilan o ziga xos tarzda yaratiladi va kuchli ʻ darajada poetik aktuallashadi, badiiy mazmunning ifodalanishida faol ishtirok etadi. Ijodkorning o zi tomonidan yaratilgan odatiy metaforalar juda to q obrazli ʻ ʻ badiiy ma‘nolarni yuzaga keltiradi. Masalan: Download 441.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|