Boborahim Mashrabning hayot iva ijodi Boborahim Mashrab va o‘tmishdagi adiblar. Mashrab tazminlari. Mashrab lirikasi. Mashrab gazallari tahlili

Bobolarda bir gap bor,
Eshit og’ajon:
“Bosgan izidan qaytmas
O’lsa ham arslon” (Hamza)
b) maqo, metal yohud hikmatli so’z hech qanday ishorasiz va o’zgarishsiz ishtatiladi:
Sabr qilsang g’o’radin halvo bitar,
Besabrlar o’z oyog’idan yitar. (Gulhaniy)
v) maqol, metal yohud hikmatli so’zning ma’nosi saqlangan holda shakli turli o’zgarishlarga uchraydi:
Uoshiq hamisha
O’tkazur orzu bilan:
Oyning o’n beshi qorong’u,
O’n beshi yog’du bilan. (Erkin Vohidov)
Talmih arabcha nazar solmoq, ishora qilmoq, she’rda mashhur qissa, mashhur bayt yohud mashhur maqolga ishora qilish usuli. Bu san’at mumtoz she’riyatimizda ham, hozirgi she’riyatda ham keng qo’llanilgan. Ba’zi misollar keltiraylik:
a) mashhur qissa yoki dostonga ishora qilish:
Ko’p o’qurdum Vomiqu Farhodu Majnun qissasin,
O’z ishimdin bul ajabroq dostone topmadim. (Alisher Navoiy)
Bu bayt Vomiq, Farhod, Majnun haqidagi qissalariga ishora qilinmoqda.
Fikrati mizoni bo’lib xamsasanaj,
“Xamsa” dema, balki degil panj ganj. (Alisher Navoiy)
Bu bayt mashhur “Xamsa” (beshlik) dostonlariga ishora qilinmoqda.
Bunchalik shon – shuhrat o’chmas tayin
“Ming bir kecha”larning afsonasida.
Yurtim, seni yana qutlab quyayin,
Qutlug’ Yangi yilning ostonasida. (Abdulla Oripov)
Bu bandda arab xalqining mashhur afsonasi – “Ming bir kecha” tilga olinmoqda.
b) mashhur maqolga ishora:
Navoiy, tilingni asrag’il zinhor,
Desangkim, yemay dahr ishidin afsus. (Alisher Navoiy)
Bu baytda “tilingni tiygan boshini qutqarar” yohud “Tilingni tiy – tishing sinmasin” maqoliga ishira qilingan.
v) mashhur baytga ishora:
Umardan yil o’tsa, yashirmoq nechun,
Yurak simob yanglig’ titragay har gal.
Ustoz lutf etganday, har fursat uchun
Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal. (Abdulla Oripov)

Bu bandda akademik shoir G’afur G’ulomning “Vaqt” she’ridagi:

“Umrdan o’tajak har lahza uchun
Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal”. Degan shoh bayti ko’zda tutilgan.
Mashrab she’riyati kо‘p asrlik о‘zbek mumtoz adabiyoti an’analarining tadrijiy davomi bо‘lib, she’riy san’atlardan foydalanishda uning о‘ziga xos uslubi bor. Fikrning ta’sirchan bо‘lishini ta’minlash maqsadida shoir she’riy san’atlarning xalq tiliga yaqin variantlarini topib ishlatishga muyassar bо‘lgan. U о‘z asarlarida funksional jihatdan arab, fors va turkiy she’riyat uchun birdek xos bо‘lgan badiiy san’atlarning aksariyatidan unumli foydalangan.
Mashrabning g‘azal, masnaviy, mulamma, mustazod, murabba, muxammas, musaddas, musabba janrlaridagi asarlari she’riy san’atlar mahorat bilan qо‘llangani jihatidan ham alohida ahamiyatga ega. Atoiy, Gadoiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy va Bobur kabi mumtoz sо‘z san’atkorlarining mahorat maktabida toblangan Mashrab ularning poetik an’analarini munosib davom ettirdi. Shoir qо‘llagan she’riy san’atlar tabiiyligi va dilga yaqinligi bilan e’tiborga molikdir.
Shoir asarlarida mubolag‘a, tashbih, tamsil, husni ta’lil, tajohuli orif, tashxis, talmih, istiora, irsoli masal, iqtibos kabi ma’naviy san’atlar istifoda etilgan. Shuningdek, lafziy san’atlardan iyhom mahorat bilan qо‘llangan.
Ma’lumki, “Iyhom”ning lug‘aviy ma’nosi gumonga solish bо‘lib, badi’shunoslikda “tahyil” (о‘ylantirish) va “tavriya” (о‘ngini teskari qilib kо‘rsatish, berkitish) deb ataladi. Ba’zan iyhom tasviya – tenglashtirish san’ati bо‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Mashrabning quyidagi bayti bunga misol bо‘ladi:
Ey Mashrabi qalandar, yaxshig‘a banda bо‘lg‘il,
Halvoyitar bо‘lmas shakkar qо‘shilmaguncha.
Ya’ni, ey qalandar Mashrab, yaxshilar xizmatini qilib, о‘zing ham ular qatoridan о‘rin ol. Chunki tarbiyaga muhtoj kishi yaxshilar suhbatiga muyassar bо‘lmaguncha, kamolga yetmaydi. Baytda yaxshi odam shakarga, tarbiyaga muhtoj kishi esa xom atalaga qiyoslan.
Shoirning juda kо‘p baytlari husni ta’lil san’ati bilan muzayyan ekanligini kо‘rish mumkin: “Qofu nun – kо‘zu, labing – madd, alifu madd – qoshing”, “Sha’m uchida yuzing о‘t, о‘t uzra sochingdur dud”, “Labing la’lu xating Xizru yuzing monandi Yusufdur”, “Shajarlar – xoma, daryolar siyohu yeru kо‘k – sahfa, Raqam qilsam ado bо‘lmas g‘aming bisyor, sog‘indim”.
Ayniqsa, Mashrab mustazodlari poetikasi har qanday she’r shaydosini о‘ziga maftun etadi. Mustazodlarda talmih, tajnis, husni ta’lil, tanosub kabi san’atlarni kо‘p uchratish mumkin. Shoirning “Ey sanam, gul-gul yonibsan, may ichib raxshonmusan?” misrasi bilan boshlanuvchi muxammasida qо‘llangan tajohuli orif usuli she’riy san’atning mumtoz namunasi sanaladi: