Boborahim Mashrabning hayot iva ijodi Boborahim Mashrab va o‘tmishdagi adiblar. Mashrab tazminlari. Mashrab lirikasi. Mashrab gazallari tahlili

Kimki yо‘lda sham’i yо‘qdur, kaj nazar,
Yо‘l yurar chog‘i jahannamg‘a tushar.
Shoir asarlarining xalq dili va didiga ma’qul kelishi, xalq tomonidan sevib о‘qilishi va kuylanishi uning she’riyati mazmunan xalqchil va usluban xalqona ekanligini kо‘rsatadi.
Yana bir о‘rinda Mashrab xalqimizning “Boshga tushganni kо‘z kо‘rar” degan maqolini mana bunday talqin etadi:
Ohu fig‘on qilib ketay, tog‘u tosha boshim uray,
Boshima ming balog‘a g‘am, kunda turur qiyomatim.
Bu baytda maqol mazmunidan tashqari, “ohu fig‘on qilib ketish”, “boshni toshga urish” kabi iboralardan ham ustalik bilan foydalanilgan.
Tekshirishlar kо‘rsatadiki, Mashrab lirik merosida aks etgan og‘zaki ijodga xos barcha unsurlar (maqol, matal, aforizm, sо‘z va iboralar)ning tarixiy-badiiy asoslari va genetik ildizlari qadimgi turkiy va forsiy poeziyaga, shuningdek, О‘rta asr tasavvuf she’riyatiga borib tutashadi. Shuning uchun xalq og‘zaki ijodi va Mashrab she’riyati mavzusi bitiruv malakaviy ishda tasavvuf ta’limoti nuqtai nazaridan ham о‘rganildi.
Adabiy ijodda xalqona iboralar tarixiy an’anaviy timsollar talqinini tadqiq etish, ularning badiiy asar matnidagi badiiy-estetik vazifasini о‘rganish dolzarb masalalardandir.
Agar ijodkor xalq jonli tilining biror vositasini, xususan, maqol, matal, hikmatli sо‘z va iboralarni tanlab olar ekan, shu vositani badiiy asar talabiga va о‘zining badiiy niyatiga muvofiq tarzda qо‘llaydi. Ijodkor xalq tilidan badiiy vositalar topib, о‘z uslubiga xos xususiyatlarni shakllantiradi.
Bitiruv malakaviy ishda Mashrab ijodida qо‘llangan maqol va aforizmlar о‘rganilar ekan, uning she’riyatida yuksak mavqeni egallagan jonli sо‘zlashuvga xos unsurlar, idiomatik iboralar tadqiqiga alohida e’tibor qaratildi.
Mashrab devonidagi “deb” radifli g‘azalda “mulki jahonga о‘t yoqish”, “g‘avg‘oi qiyomat qilish” kabi birikmalar asosida shakllangan iboralarni qо‘llash orqali yorning gо‘zalligidan paydo bо‘luvchi holatning anchayin mubolag‘ador tasviri ifodalangan:
To kiydi qizil о‘zini zebo qilayin deb,
О‘t yoqdi jahon mulkina g‘avg‘o qilayin deb.
Bu baytdagi “to kiydi qizil” degan iboraga diqqat-e’tiborni qaratadigan bо‘lsak, shubhasiz, Mashrab bu о‘rinda ma’shuqasini “qizil kiyim”ni kiyib, qizil qon tо‘kishga shaylangan kо‘chma ma’nodagi “jallod”ga о‘xshatayotgani anglashiladi.
Mashrab “Arzimni aytay” matla’i bilan boshlanadigan g‘azalida ham ishq yо‘lidagi “ahdu vafo”ni kim buzadigan bо‘lsa, “xudoga solishi”ni xuddi shu ma’noda ishlatgan. Suyukli yorga, mahbubaga murojaat qilinganda kо‘pincha “qorakо‘z”, “mastona kо‘z” iboralari qо‘llanadi. Shoir “xо‘b” radifli g‘azalida har qadamda va’dasidan qaytadigan ma’shuqaning “mastona qora kо‘zi”ga ishonib, aldanmaslikni uqtiradi:
Gar bodmasal charx urib Mashrabi miskinni,
Mastona qaro kо‘zga nigoh chekmaganing xо‘b.
Bu baytda shoir “shamoldek”, “shamolga о‘xshab” degan iborani “bodmasal” tarzida qо‘llagan. Mashrab bir necha baytlarida “kо‘ngildan о‘tkazmoq” iborasini “о‘ylamoq”, “kо‘ngli joyiga tushdi” iborasini esa “tinchimoq” ma’nosida ishlatadi. “Eti suyagiga yopishgan” iborasi orqali esa “ozg‘in”, “qotma” ma’nosini kо‘zda tutadi.
Shoirning “Kо‘nglimni berdim”, “Kо‘rsat jamoling” deb boshlanadigan kichik hajmli g‘azallarida vazn, ritm va qofiya mahorat bilan uyg‘unlashgani kuzatiladi. Unda “kuydi yuragim”, “yuz ming balog‘a qoldim”, “jafo chekish”, “kо‘ngli qattiq”, “bemori ishq”, “sovuq sо‘z tushdi”, “ostonaga bosh qо‘yish” kabi о‘zbekcha va forscha izofalar bilan omuxta sо‘z birikmalari anchagina.
Mashrab adabiy merosi mohiyat e’tibori bilan dunyoviy va hayotbaxsh bо‘lib, ayni paytda, u ruhoniy-irfoniy xususiyatga ham ega. Shoir asarlarining ilhom manbaini davr, zamon, hayot va inson muammolari tashkil etadi. U borliqni har tomonlama chuqur va ta’sirli tarzda tasvirlash uchun tasavvuf ta’limotiga tayangan edi. Sharq adabiyotidagi ilg‘or an’analarning davomchisi sifatida qalam tebratgan Mashrab ijodiyotida ana shu ikki jihat yorqin kо‘zga tashlanib turadi. Ulug‘ ijodkorning ilohiy-irfoniy maslagi xalq og‘zaki ijodi uchun ham xos bо‘lgan insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etish uchun bir vosita bо‘lib xizmat qilgan. Shoir g‘azaliyotining g‘oya va obrazlar olami atroflicha tadqiq etilganda bu haqiqat yaqqol namoyon bо‘ladi.
Mashrab asarlarida yuzlab maqollarni, hikmatli so`zlarni uchratishimiz mumkin. Ular mavzu jihatdan ham, mazmun jihatdan ham keng va xilma-xil bo`libshoir ularni gohida aynan keltirsa, goh ayrimlariga ju’ziy o’zgartirishlar kiritadi. Bu o’zgartirishlar ba’zan esa har ikkalasiga ham taalluqli bo’ladi.U ayrim maqollarning bir emas, bir necha variatlarini qo’llaydi. Jumladan, “O’rdak g`ozga yetguncha butidan ayrilur” degan maqolni eslatish uchun shoir “Yo’rg’alikda eshak otdek emas” maqolini ham keltiradi. U o’z falsafiy mushohadasini jamlab kelib, ustma- ust kichik hikoyalar keltiradi. Jumladan, “To’g’ri oshini, egri boshini yer”, “Egrining omochi yerga tegmas”, “Egrining soyasi ham egri”, “To’g’ri o’zar egri to’zar”, “O’zi to’g’rining so’zi to’g’ri” hikmatlari mazmunidan kelib chiqib, “Egri yurganga olov tegar” maqolini ishlatadi:
…Egrilik ko’p qilma, bejo qori bor,