Bolalar psixologiyasi muammolarining o‘rganilishi

---

Bolalar psixologiyasi muammolarining o‘rganilishi. 
Bolaning psixik rivojlanishi qanday bo‘ladi, u qanday shakllanadi va unga 
ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat degan muammo juda qadim zamonlardan 
beri psixolog va pedagoglarning diqqatini jalb etib kelmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy masalasi bola psixik taraqqiyotini 
o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal qilishda, uni tushuntirib berishda turli xil 
qarashlarni o‘rganish, tahlil qilish muhimdir.
Bolalar psixikasini taraqqiy etishini tushuntirib berishga uringan ilk
nazariya “Bola katta yoshli kishining kichik nusxasi” degan fikr bilan ta’riflanadi. 
Bu nazariya tarafdorlari bola sifat e’tibori bilan katta yoshli kishidan hech bir farq 
qilmaydi. Bola bo‘yi, shuningdek tasavvurlari, xotirasi, diqqati, tafakkuri va 
boshqa jarayonlaridan anchayin kichkina bo‘lgan katta yoshli kishilardir deb 
ko‘rsatishga urinadir. Lekin bola psixikasining sifat jihatidan o‘ziga xosligini 
tushuntirib bera olmaydilar va taraqqiyotning asosiy sabablarini yoritib bera 
olmaydilar.
XVII asrdan boshlab falsafiy va psixologik yo‘nalishlarda bolaning 
taraqqiyoti haqida kurash boradi: psixologik yo‘nalish tarafdorlari psixik 
taraqqiyot butunlay muhitga va turmush tajribasiga bog‘liq deydilar. Xo‘sh odam 
psixikasi va xatti harakatlarida bor bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarni nima 
bog‘laydi –tabiiy, tug‘ma xususiyatlarmi yoki hayot davomida orttirgan 
xususiyatlarmi? degan muammoda turlicha qarashlar maydonga keldi .
“Ideyalar tug‘ma bo‘ladi” degan nazariyaning yorqin namoyodasi 
Dekart(1596-1650) edi. Uning fikricha, tug‘ma ideyalar intellektda boshlang‘ich 
xolatda bo‘ladi bu ideyalar moyillik sifatida “tug‘ma bo‘lib, faqat keyinchalik 
to‘la anglanguncha sekin asta taraqqiy etadi, shu bilan birga, tashqi tajriba ideyalar 
faoliyati uchun faqat turtki bo‘lib xizmat qiladi, ularning yanada takomillashuvi 
uchun, material hisoblanadi deb ko‘rsatildi. Keyinchalik bunday qarashlar falsafa 
doirasidan chiqib, burjuaziya ideologlari tomonidan keng foydalanila boshlandi.
Psixikasining tabiati biologik omillarga bog‘liq degan nuqtai nazarda 
turdilar, ya’ni psixik xususiyatlar tug‘ma paydo bo‘ladi, ularning inson dunyoga 

---

kelishidan oldinroq unda bo‘lgan biologik imkoniyatga bog‘liq deb ko‘rsatdilar. 
Ular inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat 
tomonidan belgilangan, biologik tuzilishiga joylashtirilgandir, psixik taraqqiyot 
esa, irsiy yo‘l bilan azaldan belgilanib organizmga joylashtirilgan shu 
xususiyatlarning pishib yetilish jarayonidan iborat emish. Jumladan, har bir odam 
qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (imkoniyatlarning nixoyasi, eng yuksak 
nuqtasi) taqdir tomonidan, “qobiliyatlarning tabiiy fondi” tomonidan ilgaridan 
belgilab qo‘yilgan deyiladi.
So‘nggi vaqtlarda mikroobiologiyaning nasliy xususiyatning gen bilan 
bog‘liq bo‘lgan mexanizmini yoritishdagi yutuqlari munosabati bilan “gen 
aslohalarining tug‘ma darajasi”, shaxsning xususiyatlari va qobiliyatlari genlarda 
rejalashtirilganligi haqida fikr yuritila boshladi. Angliyalik genetik Sh.Auerbax bu 
fikrni nihoyatda aniq va obrazli qilib ifodalab berishga urindi.
“Har bir odam, - deb yozgan edi u, - xuddi karta boz qo‘liga karta olib o‘yin 
boshlagani kabi, o‘z hayotini, qo‘liga genlarni olib boshlaydi. Ba’zan karta 
shunchalik yomon suziladiki, hatto sal-pal yutuqni ham, orzu qilish qiyin bo‘ladi. 
Ayrim hollarda karta shunday ajoyib suziladiki, muvaffaqiyat qozonish uchun hech 
qanday harakat qilmasa ham bo‘laveradi.”
Uning fikricha “Aqliy taraqqiyot darajasi, maxsus qobiliyatlar, shaxsiy 
sifatlar –genetik faktorlar bilan muhit faktorlari o‘zaro munosabatining natijasidan 
iboratdir”. (Genetika M.Atomidat, 1966, 157-158 bet) Bu fikrdan: yuksak 
iste’dodli kishilarning ko‘payishiga xayrixoxlik bildirish lozim; insoniyatning 
eng yaxshi namoyondalarini ko‘paytirish kerak “iste’dodsiz” kishilar esa 
ko‘payishdan o‘zlari saqlashlari kerak” – degan xulosa chiqadi. Ideyalar tug‘ma 
bo‘ladi degan nazariya bir tomomnlama nazariyadir, chunki bu nazariya bolaning 
psixik jihatdan o‘sish sabablarini faqat irsiyatda deb biladi. Bu nazariya texnik 
taraqqiyotini odddiy takrorlanishdan iborat qilib qo‘yadi. Ular har bir yangi avlod 
nega oldinga siljishini, bilimlar, qobiliyat va imkoniyatlari kengaytib va 
chuqurlashib borish sabablarini, irsiyat esa ajdodlardagi sifatlarning faqat 
mustahkamlanib va takrorlanib qolishiga sabab bo‘lishini tushuntirib bera olmaydi. 

---

XIX asrda biologiya fani tez rivojlandi. Texnika taraqqiy qilib, nozik va 
aniq asboblar vujudga kela boshlaydi. Mikroskopning takomillashtirilishi 
mikroorganizmlar dunyosini o‘rganish imkonini berdi. Biologiyaning 
embriologiya hayotini o‘rganadigan yangi sohasi – embrion maydonga keldi. 
Olimlar yuksak darajadagi hayvonlarning embrionlari bir -biriga o‘xshashiga, 
ular urug‘lanish (otalanish) paytiga qancha yaqin bo‘lsa, ushancha ko‘p tafovut 
qilishiga e’tibor berishdi. 
E. Gekkel va F. Myuller biologiyada ontogenez filogenezni qisqacha 
takrorlaydi degan “biogenetik qonun” ni ta’riflab berishdi. Bunga muvofiq 
individning taraqqiyot tarixi avlodning taraqqiyot tarixini qisqacha va tez 
takrorlaydi. Biologiyada bu qonun tariflab berilishi bilanoq uni amerikali 
psixolog Stenli Xoll, Bolduin bolalar psixologiyasiga ko‘chirishdi. Bu 
qonunga muvofiq yangi tug‘ilgan bolaning hamma harakati ongsiz reflekslar 
asosida bo‘lib, bu davrda unda kishilarga xos bo‘lgan xususiyatlar bo‘lmas 
emish. Bola 6 oydan 1 yoshgacha maymunlar davrini (yer kovlash) kechirib, 
ularga o‘xshab narsalarga ergashar emishlar va 4 oyoqlab yuradilar deb 
uqtiradilar. 1-2 yoshgacha 2 oyoqlab tikka yuradilar va unda bola ibtidoiy 
insonlar hayotini kechiradilar, 3-7 yoshgacha afsonalar davrini, maktab 
yoshiga yetganda qadimgi asr davrini, o‘smirlar esa xristianlik davrini, 
o‘spirinlar “irqlar o‘tmishining kashfiyotchilari” bo‘lishda davom etadi, ya’ni 
15 yoshgacha o‘rta asrlar davrini, 15 yoshdan keyin hozirgi zamon 
madaniyatiga o‘tishi boshlanadi deb qaraydilar. 
Amerikalik psixolog olim Stenli Xoll tomonidan kashf qilingan bu 
nazariya bola ona qornida hayvonlarning ota-bobolari bosib o‘tgan davrlarni 
qisqacha takrorlashi to‘g‘risidagi “biologik qonunga mexanik ravishda 
asoslanishdan kelib chiqdi. Bu nazariya din va kapitalistik mafkurani bolalar 
uchun tabiiy bir narsadir deb isbot qilishga urindilar. Biogenetik qonun 
keyinchalik pedalogiya (bolalar haqidagi fan) ning asosiy “qonuni” bo‘lib 
qoldi. Pedalogiya XIX asrning oxirida AQSHda maydonga keldi va bola 

---

taraqqiyotida tarbiyaning rolini kamsitdi. Ular bolaning psixik taraqqiyotini 
biologik va bola psixik muhiti faktlarga bog‘liq deb ko‘rsatdilar.
1. Biologik faktor bu nasldan-naslga o‘zgarmasdan o‘tadigan xususiyat 
bo‘lib, bundan qutilish mumkin emas emish. Ularning fikricha irsiyatni 
ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas, u bola taqdirini belgilaydi deb uqtirishga 
harakat qiladilar.
2. Bolaning yashash muhiti va bolaga bo‘lgan ta’sir faktorida muhit va 
uning ta’sirini o‘zgarmaydigan narsa deb hisoblaydilar. Ular ishchi sinfining 
bolasi yashagan muhit bilan xususiy mulkchining bolasi yashagan muhiti 
o‘ziga xos xususiyatni saqlab qoladi va bu xususiyatlar har ikkala sinf 
bolasining psixik taraqqiyotini qat’iy belgilaydi. Shuning uchun mehnatkash 
bolalarining psixik taraqqiyoti past darajada qoladi deb da’vo qiladilar bu bilan 
ular bola taraqqiyotida ta’lim tarbiyaning va bolani faoliyatdagi faolligini 
psixik taraqqiyotga ta’sirini rad qiladilar. Ular ekspluatator sinflar va “oliy 
irqlar”ning alohida iste’dodli va maxsus yashash huquqi borligini ikkinchi 
tomondan, mehnatkash sinflar va “tub irqlar”ning jismonan va ruhan 
qashshoqligini isbot etishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi.
Pedagoglarning bu ta’limoti tezda Rossiya va boshqa mamlakatlarga 
tarqaldi va ularga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qilindi. Bunday g‘ayri tabiiy 
xol Markaziy Komitetning 1936 yil 4 iyulda chiqargan “Narkomros tizimidagi 
pedagogik buzg‘unchiliklar haqida” degan qarori bilan fosh qilinadi. Bu esa 
pedagogika va psixologiya faniga shifobaxsh ta’sir ko‘rsatdi va bolaning 
psixik jixatdan o‘sish muammolarini ilmiy asosda ishlab chiqish imkonini 
beradi. Keyinchalik bolalar psixologiyasi fanida realistik ta’limotlar vujudga 
kela boshlaydi va bolaning psixik taraqqiyotidagi noto‘g‘ri nazariyalar fosh 
qilinadi. Bolalar psixologiyasi turli nazariyalarni analiz qilib, o‘ziga tegishli 
xulosalar chiqardi va psixologiya fani ilmiy tekshirish ishlari bilan faktlarni 
boyita boshladi. 
Bolalar psixologiyasi qobiliyatlarning taraqqiyotini tevarak –atrofdagi 
muhitning ta’siri bilan tushuntirishga asoslana boshladi. Bu ta’limot o‘z 

---

zamonasi uchun progressiv hisoblangan XVIII asr fransuz filosofi K.A. 
Gelvetsiy tomonidan ilgari surildi. Uning ta’limotiga ko‘ra, hamma odamlar 
aqliy va axloqiy taraqqiyot uchun tug‘ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy 
imkoniyatga 
ega 
bo‘ladilar. 
Shuning 
uchun 
odamlarning 
psixik 
xususiyatlaridagi farq faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi 
bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi . Bu konsepsiya odamlarning psixik -
ruhiy va ijtimoiy tengsizligi ularning tug‘ma xususiyatlari degan va o‘sha 
davrlarda xukmron bo‘lgan nazariyalarga qarshi qaratilgan edi. Bu 
yo‘nalishning namoyondalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning 
g‘oyat darajada muhim roli borligini e’tirof etadilar. Biroq ijtimoiy muhit 
qandaydir o‘zgarmaydigan, inson taqdirini ilgaridan belgilab beradigan bir 
narsa tarzida tushuniladi, insonga esa muhit ta’siri ostida bo‘lgan obyekt 
sifatida qaraladi.
Har ikkala yo‘nalishning qarashlari bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishiga 
qaramay, insonning psixik xususiyatlari yo nasliy biologik imkoniyatlar ta’siri 
ostida yoki o‘zgarmas muhit ta’siri ostida ilgaridan belgilangan o‘zgarmas 
narsa deb, e’tirof etiladi. Bunday fikrlash bola taraqqiyotining asl sabablarini, 
unga ta’sir etuvchi omillarning rolini ilmiy jihatdan yoritib bera olmaydi. 
Chunki, 1-nchidan irsiyat taqdirni belgilaydigan kuch emas; 
2-nchidan irsiyatni inson hayotidagi rolini hisobga olish lozim;
3-inchidan, irsiyatning u yoki bu ko‘rinishlari ijtimoiy-tarixiy hayot 
sharoitiga, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash sharoitiga bolaning faolligiga 
bog‘liqdir.
Irsiyat shaxs taqdirini belgilamaydi. Agar bola sog‘lom irsiy xususiyatlar 
bilan tug‘ilsa-yu, lekin noqulay muhit va noqulay ta’lim tarbiyaviy sharoitga 
tushib qolsa komillik darajasiga yetisha olmaydi. Aksincha, qulay muhit va 
ta’lim tarbiyaviy sharoit bo‘lsa-yu, lekin bola nosog‘lom irsiy belgilar
(genlar) bilan tug‘ilsa, unda ham inson har tomonlama komillik darajasiga 
yetmaydi. Shuning uchun ham biz “irsiyat o‘zgarmas xususiyatdir” degan 
fikrini rad qilamiz va “u bola taqdirini belgilamaydi” –deb hulosa chiqaramiz.

---

Shuningdek, muhitning ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas” degan fikrni 
rad qilamiz, lekin uni “ta’lim –tarbiya jarayonida o‘zgartirish mumkin” –degan 
fikrga asoslanamiz.