Book · May 004 citations reads 820 author
Download 0.6 Mb. Pdf ko'rish
|
AshuraliZohiriy
Ashurali Zohiriy
ADABIY TIL Bundan bu yoqqa o‘zbak adabiy tilini muqarrar qilib qo‘ymoq uchun tilimizni uchga bo‘lish mumkin: 1. Jonli til. 2. Adabiy til. 3.Iilmiy til. Adabiy til bilan ilmiy til o‘rtasida uncha farq bo‘lmasa ham, jonli til bilan adabiy til orasida (o‘sish va taraqqiy jihatidan) ancha farq bor. Ko‘b yozuvlar, aloqalar, kitob, gazeta va jurnallar adabiy til (normativnaya — qoidaviy usul) bilan bo‘lg‘oni uchun u juda muhofazakor, tez o‘zgaradurg‘on emas. Ammo jonli til (so‘zlash tili — xalq adabiyoti) juda tez sur'at bilan o‘zgaradur. Zotan, «jonli til» deyilishining sababi ham shudur. Jonli tilning ham o‘ziga maxsus ko‘b qiymatli asarlari bordurkim, ularning barchasig‘a «xalq adabiyoti» deyilur. Bu (xalq adabiyoti) — adabiy va ilmiy tilning asosidur. Asl tabiiy til — so‘zlanaturg‘on til, xalq tilidur. O‘aqiqat shundoq bo‘lg‘oni holda, XV asrdan inqilobg‘acha bo‘lg‘on davrda xalqning so‘zlashaturg‘on tili adiblar tomonidan qo‘pol til, ko‘cha tili sanalib, adabiy tilni ung‘a yaqinlashdirish — kamchilik, xalq tilida yozishliq — qo‘polliq, deb e'tiqod etilgan. Arabcha, forscha lug‘atlarni tiqishtirish bilan qonoatlanmasdan, hatto tarkiblarni ham arabcha, forscha qilg‘onlar. Demak, arab, fors tillari nahviy yoqdan ham tilimizga ta'sir qilg‘on. Shuning uchun chig‘atoy (o‘zbak) adabiyoti usmonli adabiyoti singari xalqdan uzoqlasha boshlag‘on. Oddiy xalq uni anglay olmag‘on. Uni bori o‘qumishli, ziyoli sinf anglay oladurg‘on bo‘lg‘on. Misol uchun: vahiy nozil bo‘ldi yohu diyorning payg‘omidurkim, g‘amim taskini g‘amgin xotirin oromidur, chillai kofur ayla mushkin raqamkim aylamish go‘yyo subhi saodat uzra davlat shomidur (Pirmuhammadjon yozgan maktubdan). Mana shu ravishda kelayotgan adabiyot aristokratligi inqilob orqasida tabiiy holda ommaviylasha boshladi. Bizdan madaniyrak xalqlarning til va adabiyoti — xalq tili va adabiyoti asosiQa qurilg‘on va meva bergan. Bir zamonda, yangi madaniyat (prolitor madaniyati) qurmoqqa boshlag‘on bizlar uchun adabiy til asosi mutlaqo jonli til (xalq adabiyoti) bo‘lishi kerak. Bu sohada hozirg‘i (inqilobdan keyingi) adabiyotimiz anchagina muvaffaqiyatlar qozonQon va xalqqa yaqinlashg‘on bo‘lsa-da, adabiy til birligida boshvoqsizliq va bir yoqadan bosh chiqarmasliq bor. Eski adabiyotimizda bo‘lg‘on singari, hozirda ham mahalliychilik davom etkani ko‘rinadi. Shuning uchun albatta, o‘zbak shevalaridan birini asos qilib olish kerak. Adabiyotimizning asosi jonli til (xalq adabiyoti) bo‘lishi lozim, dedik. Shundoq bo‘lg‘och, men Farg‘ona (vodiysi) shevasini taqdim etsam, xato qilmag‘on bo‘lurmen. Bunda «qo‘ng‘uz oppog‘im», «kirpi yumshog‘im»dur degandak bo‘ldi, deb mendan kulmasdan, balki so‘zimni quvvatlaydurg‘onlar ko‘brak bo‘lur. Chunki bu kungi o‘zbak adabiyotining (bosma so‘zining) tili (undag‘i ba'zi bir mahalliychilikni e'tiborg‘a olmag‘onimizda) Farg‘ona shevasining o‘zidur. Shevaning o‘zi bosma so‘zni va uning tevaragidagi omillarni tabiiy ravishda o‘ziga tortg‘on. Endi biz uning ichiga boshvoqsizliq yoki mahalliychilik ta'siri ostida kirib qolg‘on va qoladurg‘on so‘zlar to‘g‘risida bir fikrga kelib olsaq, ham yana tag‘in soddalashtirish, xalqqa yaqinlatish, ishchi, dehqon ommasi ichidan oling‘on so‘zlar bilan boyitish chorasini ko‘rsak, bo‘ldi. Bu so‘z — uzun dalil, alla qoncha misollar ko‘rsatishga hojat ko‘rilmay, qisqa qilib aytilgan so‘z. ATAMALAR TO‘G‘RISIDA Birinchi turkiyotchilar qurultoyi alifbe masalasining orqasidanoq atamalar masalasini ko‘rdi. Bu to‘Qrida alla qoncha ma'ruza va muzokaralardan keyin 13 moddadan iborat qaror chiqardi. Demak, yangi alifbe biz uchun (Sho‘rolar ittifoqidag‘i turk-totorlar uchun) qoncha zarur va qoncha ahamiyatga ega bo‘lsa, atamalar tuzish ham uni barchag‘a tutqich qilib nashr etish undan qolishmaydurg‘on muhim va zarur. Bu – bundan ortiq kechiktirib bo‘lmaydurg‘on masalalarning biridur. Chunki, atamalarning ikki taraflama ahamiyati bor: biri — ilmiy tomon, ikkinchisi — ta'limiy tomon. Endi masalaning ichki tomonig‘a kirishganimizda, mana bundoq holni ko‘ramiz: Har bir jonli til (xalq adabiyoti)da to‘xtamasdan, tabiiy ravishda, asta-sekin taraqqiy etishlik bor. Turmush borg‘on sayin ko‘brak yangi atamalar talab qiladi. Agar bundoq so‘zlar u tilda topilmasa, boshqa tillar ovro‘pocha, arabcha, forsiychadan olmoqqa kishi majbur bo‘ladur. Agar ajnabiy so‘zlar olinavursa, tilda sofliq bita-bita, sal yilning ichida boshqa so‘zlar u tilni qoplab, tanimasliq holga keltiradi va yutadi. Endi nima qilish kerak? Turk tili, shu jumladan, o‘zbak tilida asos buyuruqdur. Shuning uchun undan har xil shakllar yasash mumkin. Shundoq xususiyat va boy materyolg‘a ega bo‘lg‘on tilga boshqa so‘zlarni ko‘r-ko‘rona olavurish yaramaydi. ¤z tilimizning boylig‘idan foydalanayiq va uni xor- xas bosishdan saqlayiq. Bir xil narsalarni atamoqqa tayyor so‘z topilmag‘onda, adabiy tilimizning suyimliligini saqlamoq uchun hammadan foydali yo‘l shukim: samovar, telefun, telegraf, aftamabil, paroxut, zovut, fabrik singari umumlashib ketgan so‘zlarni o‘z holiga qo‘yib berib, «o‘txona» (parovoz); «sim chirog‘» (elektrichestvo) singari yarimi o‘zbakcha, yarimi forsiycha, hatto, ikki, uch so‘z bilan bo‘lsa ham o‘z tilimizdan atamalar yasayiq. «Qurultoy», «bilik» singari (eski so‘zlar bo‘lsa ham xalq anglaydurg‘on) so‘zlardan atamalar yasayiq. Masalan: Geografiya yer biligi — yer biligi Zemlevedenie — yer biligi Astronomiya — yulduz biligi. Gidrologiya — suv biligi Gidrografiya — suv biligi. Petrografiya — tosh biligi. Aerografiya — havo biligi Minerologiya — ma'dan biligi. Botanika — o‘simlik biligi. Agronom — ekin bilgich. Zemlemer — chinavchi va shunga o‘xshash so‘zlar. Yana xalq jonli tilidan: boshqarma (idora), boshliq (rais), mucha (a'zo), boyliq (kapital) singari atamalar yasayiq. Ilmi tashrih ham tib uchun qassob, sollox, hayvon pichguchi im-tumchilardan, agranumlik ham nabotot uchun yaxshi «dehqon ashraf», bog‘bon ham payvandchilardan, hayvonot to‘g‘risida chorvachi, ovchi ham baliqchilardan ko‘p materiyol to‘plash mumkin. Kimyo, fizika, matematika, umuman, maktab darsliklari atamalari to‘g‘risida turkiyotchilar quriltoyining qarorig‘a muvofiq yo‘l tutish lozim. Ammo: motor, dinamo, volt, amper, radio, metr, sidikat, trest singari ham sotsializm, marksizm, leninizm singari umumiy siyosiy va falsafiy atamalar; abdasta, aftoma, kafgir, kosa, darvish, kambag‘al, qog‘oz, siyoh, non, go‘sht, sabzi, hunar, meva singari o‘zlashib ketgan forsiycha so‘zlar; maktab, kitob, qalam, aql, zehn, e'tibor, mehnat, zulm, xabar, davlat, hukumat, umr, kosib, tarbiya, sur'at, masala, harakat, ijara, qabul, ixtiyor singari ommalashib ketgan arabcha so‘zlar o‘rinlarida qoldiriladur. Lekin, qondoq so‘z bo‘lmasun, uni tarjima bilanmi o‘zbaklashtirish mumkin ekan, o‘rnida qoldirish (iste'mol etish) yaramaydur. Oxirg‘i taklif etib shuni aytaman: atamalar tuzish ishi — o‘qush asboblari (nagladnaya posobiya) singari har yerda ishlatib keltirsa bo‘lavuradurg‘on narsa emas, uni boshqa birov ishlab bera olmaydi. U faqat o‘z ichimizdagi til bilarmonlar tomonidan ishlanadi. Shuning uchun: 1. Maorif kamissarligi oldida (Ilmiy markaz huzurida) maxsus atama komissiyasi tuzilsun. U komissiya va uning qaramog‘idag‘i maxsus kishilar ishchi rayonlari, qishloqlarg‘a tez-tez chiqib tursun, ular orasidan so‘zlar oqtarsun. Bu komissiya, ittifoqimizdag‘i turk-totar jumhuriyatlaridagi shundoq komissiyalar bilan (agar bo‘lsa) aloqada bo‘lib, ularning yiqg‘on materiyollaridan ham foydalansun. 2. Xalqqa yaqin adabiyot tug‘dirishqa yordam beradurg‘on narsa — xalq jonli tili lug‘atini (Vladimir Dalning lug‘atiga o‘xshash) chiqarishdur. Shuning uchun bu ishga hozirdan boshlab kirishilsun 1 . Bundoq lug‘atni tuzishda ongli qishloq muallimlari, VUZ talabalari, ongli ishchilar ancha yordam bera olarlar. Download 0.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling