Borliq falsafasi –ontologiya borliq haqidagi falsafiy ta’limot

Geologiya – bu Yer qobig’ining tarkibi, tuzilishi va unda joylashgan minerallar haqidagi fanlar majmuasi. Geologiya fanlari kompleksi quruqlikdagi materiallarning tarkibi, tuzilishi, fizik xususiyatlari, dinamikasi va tarixini, shuningdek ular shakllanishi, harakatlanishi va o’zgarishi jarayonlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Geologiya, boshqa narsalar qatori, foydali qazilmalar va uglevodorodlarni qazib olish, tabiiy ofatlarni bashorat qilish va yumshatish, geotexnika sohalarida hisob-kitoblar va o’tmishda iqlim va atrof-muhitni o’rganish uchun zarur bo’lgan asosiy o’quv fanlaridan biridir.
Olimlarning fikriga ko’ra, Yer 4,54 milliard yil oldin Quyosh va boshqa sayyoralar bilan bir qatorda yulduzlararo gaz va chang bulutidan hosil bo’lgan. Taxminan 20 million yil o’tgach, massa tanasining Yer bilan to’qnashishi natijasida Oy paydo bo’ldi.
Yerning eritilgan tashqi qatlami vaqt o’tishi bilan soviydi, natijada qattiq qobiq hosil bo’ldi. Gazlarning chiqishi va vulqon faolligi birlamchi atmosferaning paydo bo’lishiga olib keldi. Suv bug’larining kondensatsiyalanishi (ularning aksariyati kometa muzidan hosil bo’lgan) okeanlar va boshqa suv resurslarining paydo bo’lishiga olib keldi¹⁴. Shundan so’ng yuqori energiyali kimyo taxminan 4 milliard yil oldin o’z-o’zini takrorlaydigan molekulaning paydo bo’lishiga olib keldi¹⁵. Yer yuzi yuzlab million yillar davomida o’zgarib, vaqti-vaqti bilan superkontinetga birlashib, keyin yana alohida materiklarga parchalanib ketdi. Taxminan 750 million yil oldin, ma’lum bo’lgan eng qadimgi superkontinentsiya – Rodiniya bo’linishni boshladi. Biroz vaqt o’tgach, qit’alar birlashdilar va taxminan 540 million yil oldin ajralib chiqqan Pannotiyani tashkil etishdi. Keyin 180 million yil oldin bo’linib ketgan so’nggi superkontinentsiya – Panjea paydo bo’ldi¹⁶.
Neoproterozoy erasi davrida Yerning keng miqyosli muzlashuvi bo’lgan, bu davrda muz ekvatorga etib borgan deb taxmin qilinadi. Ushbu gipoteza «Qor to’pi Yer» deb nomlangan va ayniqsa qiziqish uyg’otadi, chunki bu vaqt taxminan 530-540 million yil oldin sodir bo’lgan Kembriya portlashidan oldin bo’lib, bu davrda ko’p hujayrali hayot shakllari yoyila boshlagan¹⁷. [
Kembriya portlashidan keyin beshta aniq belgilangan ommaviy qirg’inlar bo’lgan. Oxirgi ommaviy qirilish taxminan 65 million yil oldin sodir bo’lgan, qachonki Yerning meteorit bilan ta’siri dinozavrlar va boshqa yirik sudralib yuruvchilarning yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lgan bo’lsa, keyingi 65 million yil natijasida turli xil sutemizuvchilar paydo bo’ldi.
Yer atmosferasi sayyoralar ekotizimini saqlashning asosiy omilidir. Yerni o’rab turgan yupqa gaz qatlami sayyoramizning tortishish kuchi bilan ushlab turiladi. Atmosferaning quruq havosi oz miqdorda 78% azot, 21% kislorod, 1% argon, karbonat angidrid va boshqa birikmalardan iborat. Shuningdek, havo o’zgaruvchan miqdordagi suv bug’ini o’z ichiga oladi. Atmosfera bosimi balandlik oshishi bilan asta-sekin pasayib boradi va taxminan 19-20 km balandlikda shunday pasayadiki, inson tanasida suv va hujayralararo suyuqlikning qaynashi boshlanadi. Shuning uchun inson fiziologiyasi nuqtai nazaridan «kosmik» allaqachon 15-19 km balandlikda boshlanadi. 11 dan 50 km balandlikdagi Yer atmosferasi (tropik kengliklarda – 25-30 km, mo’’tadil kengliklarda – 20-25, qutb kengliklarida – 15-20) O3 molekulalaridan tashkil topgan ozon qatlamiga ega – bu muhim rol o’ynaydi. xavfli ultrabinafsha nurlanishining yutilishi, shu bilan Yer yuzidagi barcha hayotni zararli nurlanishdan himoya qiladi. Atmosfera sizni tunda ham isitadi, harorat o’zgarishini kamaytiradi.
Sayyora iqlimi ob-havoning uzoq muddatli tendentsiyalarining o’lchovidir. Sayyoramizning iqlimiga turli xil omillar, jumladan, okean oqimlari, sirtdagi albedo, issiqxona gazlari, quyosh nurlarining o’zgarishi va sayyora orbitasidagi o’zgarishlar ta’sir ko’rsatadi. Olimlarning xulosalariga ko’ra, o’tmishda Yerda iqlimning keskin o’zgarishlari, shu jumladan muzlik davri bo’lgan.
Mintaqaning iqlimi bir qator omillarga, birinchi navbatda kengliklarga bog’liq. Shu kabi iqlimiy xususiyatlarga ega kengliklarning bir qatori mintaqaning iqlimini shakllantiradi. Ekvatorial iqlimdan janubiy va shimoliy qutblarning qutbli iqlimigacha bo’lgan bir nechta bunday mintaqalar mavjud. Iqlimga, shuningdek, Yer o’qi orbitasi tekisligiga nisbatan burilishidan kelib chiqadigan fasllar ham ta’sir qiladi. Yozda yoki qishda egilish tufayli sayyoramizning bir qismi boshqasiga qaraganda ko’proq quyosh energiyasini oladi. Bu holat Yer orbitasida harakatlanayotganda o’zgaradi. Har qanday vaqtda, shimoliy va janubiy yarim sharlar bir-biriga qarama-qarshi fasllarga ega.
Quruqlikdagi ob-havo hodisalari deyarli faqat atmosferaning pastki qismida (troposfera) sodir bo’ladi va konvektiv issiqlik taqsimoti tizimi bo’lib xizmat qiladi. Okean oqimlari iqlimni belgilaydigan eng muhim omillardan biri, ayniqsa, issiqlik energiyasini ekvatorial zonalardan qutb mintaqalariga tarqatadigan yirik dengiz osti termonalini sirkulyatsiyalaydi. Ushbu oqimlar mo’’tadil zonalarda qish va yoz o’rtasidagi harorat farqlarini yumshatishga yordam beradi Bundan tashqari, okean oqimlari va atmosferadan foydalangan holda issiqlik energiyasini taqsimlashsiz, tropik mintaqalarda ancha issiq, qutbli hududlarda esa ancha sovuqroq bo’lar edi.
Ob-havo ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tornado, bo’ron va siklon kabi ob-havoning og’ir sharoitlari yo’l davomida katta miqdordagi energiyani chiqarib yuborishi va jiddiy zarar etkazishi mumkin. Yer usti o’simliklari mavsumiy ob-havo o’zgarishlariga bog’liqlikni rivojlantirdi va bir necha yil davom etadigan keskin o’zgarishlar ham o’simliklarga, ham o’simliklarni oziq-ovqat uchun iste’mol qiladigan hayvonlarga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Ob-havo – bu atrof-muhitdagi kichik o’zgarishlar tufayli osongina o’zgarib turadigan xaotik tizim, shuning uchun aniq ob-havo prognozlari hozirda bir necha kun bilan cheklangan. Hozirgi kunda dunyoda ikkita jarayon sodir bo’lmoqda: o’rtacha harorat ko’tarilib, mintaqaviy iqlim sezilarli o’zgarishlarga duch kelmoqda .
Suv vodorod va kisloroddan iborat kimyoviy birikma bo’lib, hayotning ma’lum barcha shakllari hayoti uchun zarurdir . Odatiy ma’noda suv atamasi faqat suyuq holat yoki holatlarni anglatadi, shu bilan birga modda qattiq holatga (muz) va gaz holatiga – suv bug’iga ega. Suv Yer yuzining 71 foizini qoplaydi va asosan okeanlar va boshqa yirik suv havzalarida to’planadi. Bundan tashqari, suvning taxminan 1,6% Yer osti qatlamlarida va havodagi 0,001% bug’ va bulutlar shaklida (suvning qattiq va suyuq zarralaridan hosil bo’lgan), shuningdek, atmosfera yog’inlari shaklida bo’ladi. Okeanlarda 97% yer usti suvlari, muzliklar va qutb qopqoqlari – taxminan 2,4%, daryolar, ko’llar va suv havzalari qolgan 0,6% ni tashkil qiladi. Bundan tashqari, Yerdagi oz miqdordagi suv biologik organizmlar va inson mahsulotlarida mavjud.