Borliq falsafasi –ontologiya borliq haqidagi falsafiy ta’limot

Ekotizim – bu tirik organizmlar (biotsenoz) birlashmasi, ularning yashash muhiti (biotop), shuningdek ular orasidagi bog’lanish va moddalar va energiya almashinuvi tizimidan iborat bo’lgan biologik tizim. Ekotizimlar o’zaro bog’liq bo’lgan turli xil abiotik va biotik tarkibiy qismlardan iborat. Ekotizimlarning tuzilishi va tarkibi turli xil atrof-muhit omillari bilan belgilanadi, ular orasida bog’lanish tizimi mavjud va bu omillarning o’zgarishi ekotizimning dinamik o’zgarishiga olib keladi. Tuproq, atmosfera, quyosh radiatsiyasi, suv va tirik organizmlar ekotizimning muhim tarkibiy qismlaridan biridir.
Hozirgi vaqtda hayot tushunchasi bo’yicha yakdil fikr mavjud emas, ammo olimlar umuman hayotning biologik namoyon bo’lishini tashkil qilish, metabolizm, o’sish, moslashish, stimullarga javob berish va ko’payish bilan tavsiflanishini tan oladilar. Shuni ham aytish mumkinki, hayot organizm holatiga xos xususiyatdir.
Yerdagi organizmlarga (o’simliklar, hayvonlar, zamburug’lar, protozoa, arxea va bakteriyalar) xos xususiyatlar quyidagicha: ular murakkab tashkilotga ega bo’lgan uglerod-suv asosidagi hujayralardan iborat, metabolizmga ega, o’sish, stimulga javob berish va ko’payish qobiliyatiga ega. Ushbu xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs odatda hayot deb hisoblanadi. Biroq hayotning har bir ta’rifi bu xususiyatlarning barchasi zarurligini ta’kidlamaydi.
Biosfera. Tirik organizmlar yashaydigan Yer qobig’i biosfera deb ataladi. Biosferaga Yer, Yer usti toshlari, suv, havo va atmosfera – hayot mavjud bo’lgan va o’z navbatida biotik jarayonlarni o’zgartiradigan yoki o’zgartiradigan barcha narsalar kiradi. Keng geofiziologik nuqtai nazardan, biosfera barcha tirik mavjudotlarni va ularning munosabatlarini, shu jumladan, litosfera (toshlar), gidrosfera (suv) va atmosfera (havo) elementlari bilan o’zaro aloqalarni birlashtirgan global ekologik tizimdir. Hozirgi kunda butun Yer yuzida 75 milliard tonnadan ortiq biomassa (hayot) mavjud bo’lib, u biosferadagi turli muhitlarda yashaydi.
O’simliklar Yerdagi umumiy biomassaning 90% dan ortig’ini tashkil etadi, ularga hayvonlar hayoti ko’p jihatdan bog’liqdir. Bugungi kunga kelib 2 milliondan ortiq o’simlik va hayvon turlari aniqlangan va mavjud turlarning haqiqiy sonini taxmin qilish bir necha milliondan 50 milliondan oshiqroq. Turlarning soni yangi turlarning paydo bo’lishi va boshqalarning yo’q bo’lib ketishi bilan doimiy ravishda o’zgarib turadi. Hozirgi vaqtda turlarning umumiy soni tez kamayib bormoqda.
Qadimgi davrlarda ham odamlar barcha tirik organizmlarni hayvonlar va o’simliklarga bo’lishgan. Aristotel hayvonlar tarixida hayvonlarni tasniflagan va uning shogirdi Teofrastus o’simliklar haqida parallel ravishda «O’simliklar tarixi» asarini yozgan. Keyinchalik, 18-asrda Karl Linney tabiiy dunyoni uchta «qirollik»ka: mineral, o’simlik (Lotin Regnum Vegetabile) va hayvonlarga (Regnum Animale) ajratib, to’rt darajadan («darajalar»): sinflar, buyruqlar, turlar va turlardan foydalangan. 1969 yilda Robert Xarding bugungi kunda ham mashhur bo’lgan besh qirollik tasniflash tizimini taklif qildi. Bu organizmlarning oziqlanishdagi farqlariga asoslanadi: o’simlik dunyosi vakillari – ko’p hujayrali avtotroflar, hayvonlar – ko’p hujayrali heterotroflar, zamburug’lar – ko’p hujayrali saprotroflar. Protist va bakterial qirolliklariga bir hujayrali va protozoan organizmlar kiradi. Besh qirollik ham ushbu organizmlarning hujayralarida yadroga ega bo’lishiga qarab – evkaryotlar va prokaryotlarning super qirolliklariga bo’linadi.
Tabiat, boshqa har qanday organik muhit kabi doimiy rivojlanishda va harakatda. Tabiatning asosiy xususiyati uning tekislik tabiati, fasllarning ketma-ket o’zgarishi bo’lib, u Yerda uyg’ongan jarayonlar asta- sekin o’sib borishi va rivojlanish bosqichidan uxlash bosqichiga va jarayonlarning sekinlashuviga qadar sekinlashganlarni almashtiradi. Yil davomida tabiat fasllarining o’zgarishini fasllar – bahor, yoz, kuz, qish deb atashadi. Tabiat fasllari, fasllar almashinishining jismoniy hodisalari sifatida nafaqat olimlarni o’ziga jalb qiladi, balki ko’plab madaniyat va san’at odamlari – shoirlar, nasr yozuvchilari, rassomlar va musiqachilarga ilhom bag’ishlaydi.
Tabiatning tuzili shular bilan tugamaydi. Kelgusida uning yangi qirralari kashf qilinadi.