Borliq falsafasi –ontologiya borliq haqidagi falsafiy ta’limot

6. Ontologiyaning tiplari. Ontologiyaning tiplari deb borliqni bir xil turdagi mavjudlik va realliklardan tashkil topgan shakllarga ajratish,ya’ni tipiklashtirishga aytiladi. Bugungi kunda ilm-fanda yuz berayotgan o’zgarishlar (axborot texnologiyalari misolida)ning mantig’iga ko’ra ontologiyani quyidagi tiplarga:
• meta-ontologiyalar – mavzu sohalariga bog’liq bo’lmagan eng umumiy tushunchalarni tavsiflash;
• predmet sohasi ontologiyasi – predmet sohasining rasmiy tavsifi: odatda meta-ontologiyada aniqlangan tushunchalarni aniqlashtirish uchun (agar ishlatilgan bo’lsa) va yoki mavzu sohasining umumiy terminologik bazasini aniqlash uchun ishlatiladi;
• ma’lum bir vazifaning ontologiyasi – vazifa yoki muammo bilan bog’liq bo’lgan umumiy terminologik bazani belgilaydigan ontologiya;
• tarmoq ontologiyalari – ko’pincha domen yoki vazifa ob’ektlari tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning yakuniy natijalarini tavsiflash uchun ishlatiladigan ontologiyalarga ajratish mumkin.
Borliqning u yoki bu tomonini tadqiq qilish natijasida hosil qilingan axborotlarni olish,ularni falsafiy jihatdan baholash orqali amaliyotda qo’llash, natijalarini sun’iy intellekt tiliga kiritishni ta’minlash kabi masalalar aniq fanlar ontologiyasining predmeti sifatida bir nechta tiplarga ajratib o’rganilmoqda.


2. Aniq fanlar ontologiyasi va ularning ilmiy-amaliy ahamiyati

Barcha fanlarning ob’ektiv olamni aks ettiruvchi tomonlari mavjud bo’lib, ularning diqqat-e’tibori qaratilgan narsalar, jarayonlar predmet maqomiga ega bo’ladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, barcha fanlarning o’ziga xos bo’lgan ontologiyasi mavjud bo’lib, ularning tarkibiy tuzilishi, genezisi, evolyutsiyasi, rivojlanish tendentsiyalari o’rganish yangidan yangi ilm sohalarining paydo bo’lishiga olib keladi. Bular jumlasiga informatik ontologiya, tibbiy ontologiya, gen ontologiyasi, formal ontologiya va boshqalarni kiritish mumkin.

1. Aniq fanlar ontologiyasiga xos bo’lgan elementlar. Zamonaviy ontologiyalarning aksariyati yozuv tilidan qat’i nazar, bir xil tarzda qurilgan bo’lib, ular odatda nusxalar (ekzemplyarlar), tushunchalar, atributlar va munosabatlardan tashkil topgan bo’ladi.
1. Nusxalar – bu ob’ektlar, ontologiyaning quyi darajadagi asosiy tarkibiy qismlari; ham jismoniy narsalarni (odamlar, uylar, sayyoralar) hamda mavhum (raqamlar, so’zlar) ni aks ettirishi mumkin.
2. Tushunchalar yoki sinflar – mavhum guruhlar, to’plamlar yoki ob’ektlar to’plamidan iborat bo’lib, ular misollarni, boshqa sinflarni yoki ikkalasining kombinatsiyasini o’z ichiga olishi mumkin.
3. Atributlar. Ontologiyadagi ob’ektlar atributlarga ega bo’lishi mumkin. Har bir atribut hech bo’lmaganda nom va qiymatga ega va ob’ektga xos va u bilan bog’liq ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Masalan, avtomobil-model-A ob’ekti quyidagi atributgalarga ega:
• Ism: avtomobil modeli – A
• Eshiklar soni: 4
• Dvigatel: (4.0L, 4.6L)
• Transmissiya: 6-tezlik
4. Munosabatlar. Atributlarning o’ynaydigan muhim rollaridan birini ontologiya ob’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni (bog’liqliklarni) aniqlash hisoblanadi. Bundagi munosabatlar – bu boshqa ob’ektlarga mansub bo’lgan atributlardir.