“Бошқарув қарорлари” мавзуси юзасидан кейслар тўплами, амалий топшириқлар, ишланмалар, амалий масалалар ва кейслар

Ulchov birlik	2020y	2021y
2021 yilda 2020 yilga nisbatan
	(+;-)		%
1	Xizmat ko‘rsatishdan tushgan tushum	Ming sum	708823	2017660		234439421	35
2	Xizmatlar tannarxi	Ming sum	545474	1517004		1181814	27
3	Yalpi daromad	Ming sum	237441	253682		1669568	15
4	Xodimlarning ruyxatdagi soni A) ishchilar B) xizmatchilar	kishi	276 - 32	251			2
5	Xodimlarning yillik ish xaki fondi A) ishchilar B) xizmatchilar	Ming sum	51060000 - -	46435000 - -		6000000	25
6	Bir ishlovchining urtacha yillik ish unumi	Ming sum	1850000	1850000			16
7	Bir ishchining urtacha yillik ish unumi	Ming sum	20000000	20000000			19
8	Foyda, rejali jamg‘arma	Ming sum	9776000	10076000			21
9	Asosiy vositaning urtacha yillik kiymati	Ming sum	46033	114326			10
10	Aylanma mablag‘larning urtacha yillik kiymati	Ming sum	440314	685145			12
11	Soliklar	Ming sum	92147	300696			7
12	Sof foyda	Ming sum	23349421	26449431			36
13	Debitorlik karzi	Ming sum	0	5000000			3
14	Kreditorlik karzi	Ming sum	10000000	50000000			27
15	Rentabellik sof foyda /tannarx	%	18	3			21

Хулосалар:
Маълумки, корхоналарнинг асосий иқтисодий кўрсаткичларидан бири хизмат кўрсатиш ҳажмидир. Жадвалдан кўриниб турибдики, корхонада хизмат кўрсатиш ҳажми солиштирма баҳоларда йилдан йилга кўпайиб бормоқда. Яъни, яъни хизмат кўрсатиш ҳажми солиштирма баҳоларда 2021 йили 2020 йилга нисбатан эса 53991 млн. сўмга ёки 24 % га кўпайди.
Жадвалдан кўриниб турибдики, корхонада хизмат кўрсатиш ҳажми ҳаракатдаги баҳоларда йилдан йилга кўпайиб бормоқда. Яъни, хизмат кўрсатиш ҳажми ҳаракатдаги баҳоларда 2021 йили 2020 йилга нисбатан 22085 млн. сўмга ёки 8,6 % га кўпайди.
Маълумки, корхонанинг асосий молиявий кўрсаткичларига фойда киради. Жадвалдан кўриниб турибдики, корхонада баланс фойда 2021 йил 2020 йилга нисбатан 54,4 фоизга камайди. Таҳлил қилинаётган йилларда соф фойда камайганлигини кўришимиз мумкин. Яъни, соф фойда 2021 йили 2020 йилга нисбатан 36565 минг сўмга камайди.
Таҳлил қилинаётган йилларда корхона мулкидан самарали фойдаланилмади. Капитал рентабеллиги 2021 йилда 2020 йилга нисбатан эса 0,26 пунктга камайди. Салбий ҳолатларнинг сабабларини аниқлаш эса ўз навбатида корхона бошқарув ва молиявий фаолиятини чуқурроқ таҳлил қилишни талаб қилади.

• 
  Иккинчи вазифа бўйича топшириқни бажариш учун, 2-жадвал маълумотларидан фойдаланиб, 2021 йилдаги ҳар бир иқтисодий кўрсаткичлардан 2020 йилдаги иқтисодий кўрсаткичлар фарқи аниқланиб,бўш устунлар мос ҳолда тўлдирилиб хулосалар беришади ҳамда корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини камайтириш бўйича самарали қарорлар қабул қилиб, фикрларини баён қилишади.
  

4-жадвал.
Корхонанинг айланма маблагдан фойдаланиш самарадорлиги тахлили

№	Курсатгичлар	Улчов бирлили	2020 йил	2021 йил	Фарк (+:-)	Ўсиш %
1	Хизмат курсатишдан тушган тушум	Минг сум	10000000	15000000	5000000	15
2	Айланма маблагларини йиллик уртача суммаси	Минг сум	283741702	290741702	68790000	18
3	Соф фойда	Минг сум	254908000	264908000	11236985	21
4	Ялпи даромад	Минг сум	13425325	15425325	12463985	19
5	Дебиторларнинг ўртача йиллик қиймати	Минг сум	7835439	8935439	7652369	16
6	Айланма маблағлар айланувчанлиги(2қ*360/1)	кун	593236	674562	236985	14
7	Айланма маблағларнинг айланувчанлик коэффиценти(1қ/2қ)	%	14%	22%	8	18
8	Айланма маблағларнинг рентабеллиги(3қ/2қ)	%	17%	23%	6	20

Жадвалдан кўриниб турибдики, корхонада хизмат кўрсатиш ва сотиш харажатлари 2021 йил 2020 йилга нисбатан 254908,64 млн. сўмга кўпайди. Унинг кўпайиши биринчи навбатда хизмат кўрсатиш таннархи кўпайишига таъсир қилди.
Жадвалдан кўриниб турибдики, хизмат кўрсатиш таннархи таҳлил қилинаётган йилларда 464374,47 млн. сўмга кўпайди. Хизмат кўрсатиш таннархи таркибида моддий харажатлардан ўтган йилга нисбатан самарали фойдаланилмаган.
Корхона моддий харажатлар ўтган йилга нисбат 1030 млн. сўмга кўпайган бўлса, уларнинг солиштирма вазни эса 4,1 пунктга кўпайди, шунингдек, корхонада хизмат кўрсатиш жараёни билан боғлиқ бошқа харажатлар ўтган йилга нисбатан 83,75 млн. сўмга кўпайди, унинг солиштирма вазни ўтган йилга нисбатан ўзгармади.
Корхонада иш хақи фондидан самарали фойдаланганлигини кўришимиз мумкин, яъни ушбу харажатлар ўтган йилга нисбатан 401,5 млн. сўмга кўпайган бўлсада, уларнинг солиштирма вазни 0,7 пунктга камайди. Давр харажатлари таркибида мадмурий харажатларнинг ўтган йилга нисбатан деярли ўзгармаганлигини кўришимиз мумкин, яъни ушбу харажатлар ўтган йилга нисбатан қарийиб 88,84 млн. сўмга кўпайди.
Корхонада маҳсулот таннархи камайтириш учун биринчи навбатда мадмурий харажатларни, моддий харажатларни камайтириш лозим. Бундан ташқари молиявий фаолият бўйича бошқа харажатларни кўпайиши салбий ҳолатдир. Яъни ушбу харажатлар ўтган йилга нисбатан қарийиб 397,55 млн. сўмни ташкил қилиши салбий ҳолатдир.
Учинчи вазифа бўйича топшириқни бажариш учун қарорларни ишлаб чиқиш ва уни қабул қилиш йўлларини билиши шарт.
Қарор қабул қилишдаги асосий масала фақат муқобил вариантни танлаш эмас, балки бошқарув олдида қўйилган мақсаднинг оқилона ечимини топишдан иборат. Шу сабабли, қарор ишлаб чиқиш жараёни айрим унсурлар мазмуни ва кўламига кўра хилма-хил ва анча мураккабдир. Қарорни ишлаб чиқиш жараёни қуйидаги босқичларни ўз ичига олади.
Умуман қарорни ишлаб чиқиш жараёнида қуйидаги саволларга жавоб топиш лозим бўлади:

• 
  Нима қилиш керак (обьект миқдори ва сифати)?
  
• 
  Қандай харажат (ресурслар) эвазига?
  
• 
  Қандай тарзда (технологияда) бажариш керак?
  
• 
  Ким учун бажариш керак?
  
• 
  Қандай муддатда бажариш лозим?
  
• 
  Ким томонидан бажарилиши керак?
  
• 
  Қайси жойда бажарилиши лозим?
  
• 
  Қандай (иқтисодий, ижтимоий) самара беради?
  

Агар шу саволларга миқдор нуқтаи назардан тўғри жавоб топиб, уларни макон ва замонда, шунингдек, ресурс ва бажарувчилар билан боғлай олмасангиз, билингки сиз қарорни ишлаб чиқиш технологиясини тўлиқ уддалай олмаган бўласиз.
Қарорларни бажариш-бу оқибат натижасида юқори бўғинда қабул қилинган режаларни, шунингдек шу режалар асосида қуйи бўғинлар (цех, участка, бригада, смена, қар бир ходим) учун тузилган режа ёки топшириқларни бажариш демакдир. Қарор энг аввало буйруқ ёки фармойиш тарзида расмийлаштирилади, сўнгра у мадмурий ҳужжат тусини олади. Унда аниқ ижрочилар, бажариш муддатлари, назорат қилиш усуллари кўрсатилган бўлади.
Бу корхона раҳбарининг асосий вазифаси бошқарув тизимини мақсадга мувофиқ уюштиришдан ва ўзи учун хизмат кўрсатишнинг туб масалалари билан шуғулланиш имкониятини яратишдан иборатдир. Қарорларни бажарилишига раҳбарлик қилиш жараёнида раҳбарнинг вазифаси ходимларнинг шахсий манфаатларини умумманфаатлар билан мувофиқлаштиришга эришишдан иборатдир. Жамоага муваффақиятли раҳбарлик қилиш фармойиш бериш ва назорат килиш усуллари, шакллари ва техникасини билишигина эмас, балки топшириқларни бажаришга ходимларни сафарбар эта олиш қобилиятини ҳам талаб қилади.
Корхонада қабул қилинган қарорлар ижросини назорат қилиш бажарилмаган.
Назорат-бу қайта (жавоб) алоқа шакли ҳисобланиб, юқори бошқарув органи томонидан чиқарилган буйруқ, фармойиш ва белгиланган режаларнинг жойларида бажарилиш даражаси тўғрисидаги маълумотни аниқлаш усулидир. Ҳақиқий ҳолатни билмасдан ва далилларни текширмасдан туриб, тўғри ва оқилона раҳбарлик қилиб бўлмайди. Қуйи бўғинларни бошқаришда асосан ҳисобга олишнинг тезкор ва бухгалтерия ҳисоби турларидан фойдаланилади.
Яхши йўлга қўйилган ҳисобга олиш самарали қарорлар ишлаб чиқиш, уларнинг бажарилишини кузатиб бориш имконини беради. Ҳисобга олишдаги чалкашлик, одатда хизмат кўрсатишни бошқариш аҳволининг ёмонлигидан ва катта камчиликлар мавжудлигидан далолат беради.
Назорат функцияси раҳбарнинг энг муҳим вазифасидир. Раҳбар қабул қилинадиган қарорларнинг ташаббускори бўлганлиги сабабли ушбу қарорларни бажарилиши устидан назоратни ташкил қилишнинг ҳам ташаббускори бўлиши керак. Қарорларнинг ижро этилишини назорат қилмайдиган раҳбар ўзи ишлаётган ишлаб чиқаришга эмас, балки бошқа корхоналарга ҳам зарар етказиши, яъни уларнинг ишида кечикишлар, узилишлар пайдо бўлишига сабабчи бўлиши мумкин.


Asosiy adabiyotlar
1. Zaynutdinov SH.N. “Menejment asoslari”.- Toshkent, 2014
2. Nurinbetov R.I “Menejment” amaliy mashqlar,o‘quv qullanma.-T.: Musiqa, 2007
3.Karimova O.U. Menejmentasoslari, o‘quv qullanma.-T.: O‘zbekiston,2010.
4. Qosimova D.S., “Menejment nazariyasi”. Darslik.-T.: Tafakkur-Bo‘stoni, 2011.
Internet saytlari

1. www. ziyonet.uz

2. www. lex.uz
3. www.gov.uz
4. www. davarx.uz.
5. www. stat.uz