Бошқарув психологияси ўҚув қЎлланма

Бошқарув 
услубларининг 
коммуникатив 
имкониятлари. 
Раҳбар авторитар бошқарув услубини қўллар экан, у ташкилотнинг 
расмий тизимини таъминлашга асосий эътиборини қаратади. Бу услубда 
маълумот фақат вертикал йўллар орқали келади, ходимнинг масъулият 
чегараси аниқ бўлиб, ҳар қандай хато қаттиқ жазоланади, шахсий 
муносабатлар иложи борича расмий тус олади ва ҳиссиётга ўрин қолмайди.
Демократик бошқарув услубида жамоадаги дўстона муносабатлар 
ривожланади, раҳбар гуруҳ фаоллиги тарафдори, расмий тизимда шахсий 
манфаатлар хам назарда тутилиб, мулоқот юритишга кенг йўл очиб 
берилади. 
Либерал бошқарув услубида эса раҳбар жамоадаги норасмий тизимни 
ривожлантиради ва муваффақиятга эришишда расмий, маъмурий шаклдан 
кўра жамоанинг норасмий муносабатлари устун қўйилади. Ташкилотда янги 
коммуникация тармоқлари яратилишига кенг йўл очилади ва ҳатто бундай 
ташаббус ижобий баҳоланади. Ходимлар иш меъёрини ўзлари ўрнатишади 
ва унинг бажарилгани учун ўзлари масъулдирлар. Ходимлар ўртасида 
ҳамкорлик муносабати устун туради. Жамоа таваккалга мушоҳада билан 
бемалол боради, ҳар қандай қийин вазифани ҳам енгил бажаради.
Юқорида айтиб ўтилган уч хил бошқарув услуби жамоада турлича 
муҳитни яратади. Авторитар раҳбарлик услубида гуруҳда ҳокимликка 
интилиш намоён бўлади, мансабга ружу қўйилади, демократик услубли 
жамоада ходим уни тан олишларини, ҳурмат ва обрў қозонишни истайди ва 
ниҳоят, либерал услубли жамоада муваффақиятга эришиш истаги устун 
бўлади.
Санаб ўтилган раҳбарлик услублари жамоадаги меҳнат самараси учун 
турлича асос яратади. Авторитар услуб таъсиридаги жамоа доимо «тепадан» 
кўрсатма кутиб яшайди ва ташаббус кўрсатолмайди. Шунинг учун бундай 
гуруҳ самараси ҳам суст. Гуруҳ аъзоларида ишдан ҳам, ўзаро 
муносабатлардан ҳам қониқиш паст даражада.

---

36
Демократик раҳбарликка асосланган жамоанинг иш унуми ўрта, 
ихтиро ва ташаббуслар сони ҳам ўрта меъёрда, гуруҳ аъзолари ишдан ва 
ўзаро муносабатдан қониққан.
Либерал тамойилга асосланган жамода эса унумдорлик юқори, 
меҳнатдан ва ўзаро муносабатдан қониқиш баланд, ходимлар ўзаро 
ҳамкорликка боради ва ёрдам кўрсатишга доимо тайёр.
Ишлаб чиқариш соҳасидаги баъзи тадқиқотлар натижасида бошқарув 
услуби ва гуруҳ самарадорлиги ўртасида ҳам алоқа аниқланди. Бунга 
биноан, авторитарлик ва демократик бошқарув услуби гуруҳ фаолиятининг 
деярли бир хил самарасини таъминлайди, аммо гуруҳ аъзолари демократик 
услуб қўлланганда ишдан кўпроқ қониқадилар. Агар ходимнинг ишдан 
қониқиши мотивация омили сифатида қаралса, бу жуда аҳамиятли мезон 
эканлиги кўзга ташланади. 
Кўп адабиётларда анъанавий уч раҳбарлик услубига баҳо беришда 
либерал услуб энг самарасиз ёки бошқарув мақсадларидан узоқ турувчи 
восита деб, таъриф берилади. Аммо бундай фикрга жиддий эътирозлар 
билдириш мумкин. Тажриба ва кузатишларнинг кўрсатишича, либерал 
бошқарув услуби айрим ҳолларда самарали натижага олиб келувчи воситага 
айланиши мумкин. Агар раҳбар атайлаб ва онгли равишда либерал услубни 
танласа, онгли равишда ходимга масъулиятни ўзига олиш имконини берса, 
бу ходим хулқини жамоа орқали бошқариш каби юксак маҳорат белгиси 
бўлиши мумкин. Агар ўхшатиш қилсак, авторитар бошқарувда раҳбар фақат 
ўз ўринбосарлари билан мулоқотда бўлади ва маъмурий чоралар билан 
чекланиб қолади, демократик бошқаришда раҳбарнинг жамоа билан 
бевосита муносабат ўрнатиши кузатилади. Либерал услуб эса ходимни, 
жамоани жонлантириш орқали бошқариш демакдир. Либерал услубда ходим 
раҳбар кетидан эмас, балки жамоа орқасидан боради ва гуруҳга мос келишга 
интилади.
Жамоа фаоллиги корхона мақсадларига мос равишда бораётган 
шароитда, масъулиятни ўзига олиб ташаббус кўрсатаётган пайтда гуруҳ 
фаолиятига аралашмаслик ва ходимни гуруҳ ҳаёти оғушига киритиб қўйиш, 
балки энг мақбул бошқарув бўлиб ҳисобланади. Онгли равишда олиб 
борилган либерал бошқарув услуби ўта мураккаб бўлиб, бу жараёнда раҳбар 
мақбул йўл танланишида барча фаолликни жамоага топширади, раҳбарнинг 
вазифаси тўғри мақсадни кўрсатиб бериши эмас, балки шу мақсад гуруҳ 
томонидан танланиши учун шароит яратишдан иборат бўлади.