Бошқарув психологияси ўҚув қЎлланма

2.6. Музокаралар олиб боришнинг психологик жиҳатлари 
 
Музокара – бу, бирон-бир масала юзасидан келишув жараёнидир. Бу 
жараёнда, одатда, камида икки томон иштирок этади ва ҳар қайси томон, ўз 
манфаатини амалга оширишни кўзлайди. Манфаатлари турлича бўлишига 
қарамай, умумий фаолият олиб борувчи томонлар маълум қоидалар 
доирасида ҳаракат қилиб, ўзаро қониқтирувчи ва ҳамма томонга маъқул 
ечим устида иш олиб борадилар. Айнан шу умумий фаолиятнинг 
мавжудлиги манфаат ва мақсадларни мувофиқлаштириш имкониятини 
туғдиради. Шунинг учун ҳам, музокара орқали мақсадга эришишни 
ҳоҳловчи раҳбар бу жараёнга хос томонларни, қолаверса, хусусиятларни 
билиши ва кези келганда уларни бошқара олиши лозим.
Раҳбар фаолиятида музокара. Музокара олиб бориш кўлами жуда 
кенг бўлиб, бу соҳа ташкилотдаги айрим зиддиятли ҳолатни ижобий 
йўналишда ҳал этишдан бошлаб, токи сармоя жалб этишдаги қулай 
позицияни қўлга киритишга ва ҳатто зиддиятдаги томонларни яраштириш 
йўлида воситачилик вазифасини бажариш мақсадида ҳам қўлланилади. Шу 
боис, раҳбар музокара олиб боришга оид асосий қонун ва қоидаларни 
билиши, улардан амалий тарзда фойдалана олиши лозим. Музокара бу, 
нафақат бирон масала юзасидан фикр алмашиш, балки музокара 
иштирокчиси бўлмиш раҳбар орқали унинг ташкилоти ҳақида хулоса 
чиқариш манбаи ҳамдир. Демак, музокара олиб бориш маҳоратига эга 
раҳбар ҳатто ўртамеъёна ташкилотни ҳам бошқа рақобатдош ташкилотга 
нисбатан афзаллик томонини намоён этиш қобилиятига ҳам эга. Ушбу 
жумлаларни ўқиган ўқувчида музокара бу, йўқ нарсани бор қилиб кўрсатиш 
маҳорати эмасмикан, деган фикр туғилишининг мутлақо тарафдори эмасмиз. 
Раҳбар ўз ташкилоти имкониятлари, унинг кучли томонларини яхши 
тасаввур қила олиши ва бу хусусиятларни янада ижобий тарзда тақдим эта 
билиши лозим. Бу жараён раҳбардан нафақат ўзига, балки, ташкилот 
ходимларига ишончни, келажакка катта умид билан қарашни ва шахснинг 
муваффақиятга йўналишини ифодалайди.
Музокаралар турли шароит ва томонлар иштирокида ўтади. Бу эса, 
музокаранинг осон кечмаслигини, бу жараён давомида турли-туман 
кутилмаган омиллар таъсири мавжудлигини асослайди. Одатда музокара ҳар 
қандай мураккаб тузилма сингари бир неча асосий бўлаклардан иборат: 
музокара мазмуни, мулоқот, муносабатлар, тадбирлар (қоидалар, муҳокама 
тартиби, протокол). Музокаранинг жараён сифатида мураккаблиги шундаки, 
ушбу санаб ўтилган ҳар бир қисм долзарб аҳамият касб этади ва музокара 
натижасининг ҳал этишга ўз улушини қўшади. Масалан, музокарага 
олдиндан тайёрланиш, ҳамма хужжатларни батафсил ўрганиб, мулозамат 
қоидаларини ўрнига қўйиб ижро этиш мумкин, лекин ҳамсуҳбатимиз 
миллий хусусиятига оид баъзи жиҳатларга эътиборсизлигимиз бутун 

---

55
уринишимизни зое кетказиши мумкин. Бу жиҳатларни музокаранинг ташқи 
томони, пўстлоғи деб аташ мумкин. Лекин бу жараённинг ички томони ҳам 
борки, унда музокарага тайёрланган томондан қатор вазифаларни амалга 
ошириш талаб этилади. Бу вазифалара қаторида қуйидагиларни санаб ўтиш 
мумкин:
 ўзга томонда қизиқиш уйғотиш; 
 масалага юзасидан ўз нуқтаи назарини тўғри тушунтиришга 
эришиш ва шу билан бирга ўзганинг қараши ҳақида тўла-тўкис тасаввурга 
эга бўлиш; 
 ўзга томонда хайрихоҳлик ҳаракатларини уйғотиш; 
 биргаликдаги фаолиятни амалга ошириш ва ўзгада масъулият 
уйғотиш.
Ушбу вазифаларни амалга ошириш музокаранинг муваффақиятини 
таъминловчи асосдир.
Раҳбар ваколатидаги имкониятлардан келиб чиққан ҳолда айтиш 
мумкинки, ташкилот раҳбари олиб борадиган музокаралар ички ёки ташқи 
турларга бўлиниши мумкин. Ички музокаралар – ташкилот ичидаги 
муаммога йўналган бўлиб, ушбу музокарани қўллаш зарурати мазкур 
шароитда бошқарувнинг одатий услублари ўз кучини йўқотганлиги билан 
асосланади. Бундан ташқари ташқи музокара ҳам мавжуд ва у ўз навбатида 
бир неча даражага бўлиниши мумкин: мамлакат доирасидаги соҳада, 
соҳалараро ва халқаро музокаралар. қайд этилган поғоналарга қанчалик 
юқори кўтарилсак, бунда амалга ошувчи музокаранинг аҳамияти ҳам 
шунчалик ошиб бораверади. Хўш, қандай ҳолда музокарага мурожаат 
этилади ва қай шароитда музокарасиз ҳам иш кўриш мумкин. Музокарага 
мурожаат этиш ҳоллари қуйидагича: бир томонлама ҳаракат натижа 
бермайди; масаланинг ечими қонун билан белгиланмаган; масалани судгача 
ҳал этиш самаралироқ бўлган тақдирда ва шу каби ностандарт вазиятларда. 
Одатда 
музокараларнинг 
ташкилий, 
ҳуқуқий, 
ахлоқий 
томонлари 
фарқланади ва улар музокара шаклига кўра турлича мазмунга эга. Масалан, 
халқаро муносабатлар соҳасидаги музокаралар аниқ қайд этилган қоида ва 
меъёрий томонларига эга бўлса, хўжаликлараро учрашувлар доирасидаги 
кўпгина учрашувлар томонларнинг қўл сиқиши орқали ҳам тасдиқланиб 
кетаверади. Лекин музокара қай даражада амалга оширилмасин унинг 
натижаси келишувдан ва ушбу келишувни у ёки бу шаклда қайд этишдан 
иборатдир.