Бошлади. Ул вактида ажал келиб, ёкосидия тутуб, Бойдухонни отаси катига олиб кетти»


Download 55.36 Kb.
bet1/3
Sana16.06.2023
Hajmi55.36 Kb.
#1508620
  1   2   3
Bog'liq
110-130



андин сурамай су’зламасун. Агар суз сурамай сузласа, унинг сузини эшитсалар хуб, агар эшитмасалар, совух демурга чукич ургондек булур» («Шажараи турк», 220бет).
Юкоридагилардан ташкари «бугунги ишни тонлага солган кишининг деч иши битмас» (122-бет) маколи ишлатиладики, унда йнрик феодал давлатининг мустахкамлигини саклаш гояси олга сурилади.
«Шажараи турк»да халк маколларидан тащкари, фразеологик бирикмалар, бадиий тасвир, сифатлаш ва хикматли созлар куплаб ишлатилади, уларнинг барчаси асарнинг бадиий кимматини ошириш учун хизмат килади. Масалан, асарнинг 337сахифасида «торанинг давлатли булурининг нишонаси ул туруким, навкарга мехрибон булур ва бадавлатнинг нишонаси хариндохпига мехрибон булур» шаклидаги маколнамо жумлаларни учратамиз. Абулгози «Шажараи турк»да «Ул вактда ажал келиб, якосиндин тутуб отасининг к;отига олиб кетди» (жонлантириш), «юлдуздай булур кapaвуллар» (охшатиш), «Ул халки ку"руб, димогидин дудлар чикиб буюрди» (муболага), «Ит семирса эгасини ховар», «Уксук уз киндигини узи кесар теган» каби халк; маколи ва хикматли сузларини хам муваффакият била,н куллайди. Бундай хикматли созлар ва маколлар билан жилоланган жумлалар жуда куп.
Асарда ноурин кутарилган киргин урушлар к;ора ланади. Шундай урушларнинг сабабчиларидан бири булган Бойдухон «ажал келиб ёкасидин’ тутди» фра­зеологик бирикмалари оркали фош килинадики, бу тас­вир «бировга чукур казисанг, озинг йикиласан» маколини эслатади. «Бойдухон подшо булди, бир неча йиллар подшолик килади. Мугул бирлан татар подшох булганидин то Бойдухон замонигача халк орасида хеч низо йуг; эрди. У Мугулхон угланларн уз элита подшолик килур эрди. Татар угланлари Мугулхон углонлари бирлан жов булди. Таки аларнинг элларини чопа бошлади. Ул вактида ажал келиб, ёкосидия тутуб, Бойдухонни отаси катига олиб кетти» («Шажараи тури», 19бет).
Шундан кейинги вокеалар баёнида золимликда ва узаро киргин урушлар чикаришда Севинчхоннинг уз отаси Бойдухондан хам ошиб тушганлиги каламга олинади ва «Севинчхоннинг замонида могул бирлан татар

111



элниинг орасинда душманлик оклари андак куп енди. Агар Агар Амударёсининг сувни солсалар сунмагай эрди», —деб муболагали тасвир килннади. Угузхоннинг бир яшарлик пайтидаги киликларига берилган муболагали таърифда «уки озаган ва ёйи ёйишган булгусн турур» фразеологик чатишмалар ишлатилади.
Шунингдек, «Шажараи турк»да «хоннинг тошдай каттик кунгли мумдай юмшох булди» (273-бет), «кор улуг тушди, бора-бора отлари аррик; булди.» (372-бет/, «Туркман милтик отмасдай, ерга келиб тушди» (509бет), «Узбекнинг ола йилкили, олтин учокли эл булур зрмиш дегани тутурур» (73-бет) сингари сифатдошлар билан бир каторда «Хар оёгим оh ботмон булди» (49бет), «Ингагимнинг сунгахлари пора-пора булди» (498бет), «Ул ерда куп дарахтлар пайдо булди, ким, ук урса утмас эрди», «Арикнинг кенглиги отган ук отмасдай булди» (474-бет), каби муболагалар куплаб учрайди, булар хам асарнинг гоявий-бадиий таъсирчанлигини оширган.
«Шажараи турк»даги жуда куп персонажларнинг фаолиятларида халк хажвияларининг самарали таъсири сезилиб туради. «Сукут элииинг зикри»да «заифаси оглон топмади» бир кишининг хизматкор аёли —«дадаки»си билан яхинлашишини юмористик услубда тасвирлади; «Дадак хомила булди. Хотун дадакнинг Дорнина хар кунда урур эрди, тушсун теб, тушмади. Бир кеча ярим окшомда эркак углон турурди. Отасинннг пустиннинг этагини 1 кесмб олди. Таки оглони чирмаб, эвнинг кейинида юлруй ичинда элтур куйди. Эрта отаси тах,орат синдургали борди эрса, оглон овози келди. Бориб курди озининг постинини таниди. Андин сунг уз огли эрканин билди... Углонка Сукут от койдилар. Могул юлгунни сукай дер. Юлгунли темак булур» («Ша­жараи турк», 41—42-бетлар).
223-сахифада эса, Угадай Коокнинг кахрига учраб, ёлкой айтнб фожиага дучор булган бир шахснинг фаолияти х;ажв остига олинади: «Бир кун Коонга келиб айтдиким: «Бу кеча туш курдим, Чингизхон мента айтди ким бориб Угадайга айтгил, мусулмонларни ултурсун». Коон айтди, бу созни сенга Чингизхон узи айтдимиу вае е тиламоч айтдиму?—Ул киши айтди: хоннинг узи айтди. Андин сунг Коон сурди ким, сен могул тили билурмусан» теб. Ул киши билмам, теди. Кooh айтди,

112

Бу кишини Ултурунг» тёди. Анинг учун ким, созни ёл~ foh айта турур. Чингизхон мугул тилиндин узга тил билмас теди».


Булардан ташхари муаллиф асарда халк: маколларидан унумли фойдаланган. Асарда куплаб халк маколларига мурожаат этган, Чунончи, «Угуз уз киндигин узи кесар» маколидир. Бу макол «Шажараи турк»да кенг маънода ишлатилиб, унда хар бир халк уз она-ватаннни ози химоя килиши керак, деган гoя ётади. Юдорида баён этганларимиздан корамизки, Абулгози фольклорни чукур урганган ва бу нодир ижодиётдан унумли фойдаланган. Халк яратган нодир бадиий ижод намуналари «Шажараи турк»нннг мазмуни, бадиий услуби ва тилини бойитган.
Бадиий асарларда наср билан назмнинг аралаш холда ишлатилиши жуда дадимий илдизга зга. «Узбек насрининг илк манбалари дастлаб халк огзаки ижоди билан богланади. Халк имиз тилида минг йиллар давомида наслдан-наслга, огиздан-оризга кучиб юргам эртаклар, киссалар, шубхасиз, уз ибтидосинн жуда кадим замонлардан олади. Урта Осиё халкларининг узок тарихга эга булган адабиётинн урганиш унда насрнинг назм билан ёнма-ён тараккий этиб келганлигини курсатади»1. Узбек халк огзаки ижодиётидаги ишкий, саргузашт достонлар ёхуд кахрамонлик эпослари шундан далолат беради. Деярли халк эпосларининг барчасида шеърий тасвир билан насрий тасвирнинг омухта булиб келганлигини корамиз. Шунингдек, Захириддин Му­хаммад Бобурнинг «Бобурнома», Гулбаданбегимнинг «Хумоюннома», Абулгозининг «Шажараи турк» каби тарихий мемуар асарларида хамда одоб-ахлокка оид фалсафий-дидактик асарларда наср билан назмнинг аралаш холда ишлатилганини курамиз. Чунончи: Саъдийнинг «Гулистон», Жомийнинг «Бахористон», Али­шер Навоийнинг «Махбубул кулуб» асарларн бунга далилдир.

Download 55.36 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling