Бошлади. Ул вактида ажал келиб, ёкосидия тутуб, Бойдухонни отаси катига олиб кетти»


Download 55.36 Kb.
bet2/3
Sana16.06.2023
Hajmi55.36 Kb.
#1508620
1   2   3
Bog'liq
110-130

Абулгози хам узининг «Шажараи турк» асарида ана шу кадимий ананадан уринли фойдаланган. Асардаги насрий тасвир хам, назм хам халк огзаки ижодиё­тидаги каби нихоятда содда, равон услубда езилган. Бу асардаги биринчи шеърий парча «Угузхоннинг дунёга

* Узбек насри тарихидан. «Фан» нашрнёти, Т., 1982. й., 18-бет.

8—15

113



келганицинг зикри» хикоятида берилган, Шеър турт мисрадан иборат булиб, бир ёшга толган Угузхон ти­лидин берилади:
ошал бир яшар увлон анда равен, Келиб тилга теди билинглар аён, Отумдур Хвуз Хисраву номвар, Билинглар якин барча ачли хунар.
(«Шажараи турк», 18бет)
Демак, халк огзаки ижодиётидан баракали фойдаланиш ва унинг аиъаналарига амал килиш Абулгозига ижодий муваффакият келтирган. Мазмундаги аниклик билан шаклдаги соддалик унинг шеърий мисраларига сайкал бериб туради. «Шажараи туркадаги иккинчи шеърий парча хам муаллифнинг севимли какрамонларидан бири булган «Угузхоннинг юртига келиб туй килгонининг зикри»да берилгандир. Унда Урузхоннинг куп мамлакатларни озига каратиб, нихоятда улуг подшод булгани, юртга фаровонлик, осойишталик багишлагани, адолатли ва донишманд султон эканлиги баён этилади. Натижада юдорида келтирилган шеърий парчалардаги халкнинг бир яшар болага нисбатан башорат килиб айтган созлари гуё роёбга чиккандек булиб колади. Уша шеърий парчадан кейин муаллиф: «Туйга келган катта ва кичик барча увлоннинг бу сузига танг долдилар. Тад и айтдилар буурлоннинг узи отини айтатур, мундин яхши от булурмхтеб, отини У₽уз дхйдилар. Тади айттиларким, бир яшар хрлоннинг мундад еузлаганини деч замонда деч кии эшнтган ва курган йуд турур... Буузод умрли ва улуг давлатли ва учи узаиан ва ёни ёйилран булгуси турур»... (18-бет) деб таъриф берган эди. «Угузхоннинг юртига келиб туй дилронининг зикри»да яна бир шеърий парча келтириб, унда халк башорат килган Урузхоннннг донишманд охам булиб етишганнни, олти урлига жуда Kj)n насидатлар днлиб ва билимлар хргатиб, шахарлар ва эллар инъом бериб адолат билан дукмронлик килганйни улурлайди:
Хвуз 1$илди ул туйда жирвамиши, Буолти двилони суюрвамиши. Булар кхрсатиб эрди мардоналик, Ота бирла куп турди фарзоналик,

114



Отара баси цилдилар ерлик, Уруш кунида барчаси чин, борлик.
• («Шажараи турк», 24бет}.
Шеърий мисраларда .хам мазмун ёрхинлиги, услубНинг содда, равонлиги кузга ташланиб турипти. Шу­мней дидхатга сазоворки, ана шхолти мисрали шеърий парчада бутуй бошли тугал бир мазмун ифода килинт ган, Ота ва фарзанд уртасидаги хамжихатлик, ме\роцибат, довюраклик ва 1хахрамонлик улугланган. Абулгози урни-урнм билан элик тасвир ривожига монанд тушадиган жойларда лирик кайфиятни ифода ловчи: шеърий парчалар хам яратадики, уларнияг хар бири асарнинг адабий-бадиий цимматини оширишга хизмат килади. Бумулохазалардан, уларни «Шажараи турк» нинг воявий йуналишидан узиб олиб мусТакил шеърий; асарлар сифатида эълон цилса булади, деган хукм: келиб чпдмайди, албатта. Улар асарнинг роявий йхналишида тасвир таъсирчанлигини оширувчи фазилат би­лан сурорилгандир. Юдоридагилардан шундай бир мухим хулоса келиб чицадики, Абулгози узбек халки ижодиётини анча мукаммал. билган, унинг нл?ор анъаналаридан Гринли ва унумли фойдалана олган, натижада наср ва назмнинр омухта берилншида ижодий муваффациятларга эриша олган ижодкорлардан б’ири булган. Маълумки, узбек классик ёзма адабиётида икки тиллик жуда кадимий тарихга эга. Алишер Навоийга 1хахар булган дуневий адабиёт намояндалари хам форсий ва туркий тилда тенг халам тебратганлар. Алишер Навоий даврида хам ва ундан кейин хам деярли барча адабиётимиз вакнллари иккала тилда ижод килганлар. Абулгози асарда буанъанага хам риоя лади.
«Урузхоннинг улур угли Кунхоннинг подшохлирининг зикри бутурур» лавхасида Абулгози мисрали; форсий шеър келтиради. Бутуркий-форсий тилдаги ли­рик шеърларнинг барчаси муаллифнинг севимли Kav рамони Урузхон ва унинг авлодлари фаолиятларига багишланган булиб, асарнинг сюжет йуналишига сингдирилиб юборилгандир. Агар биз биринчи шеърда Уруз. хоннинг узига узи исм цхйганлигидан хабардор булган булсак, иккинчи шеърда муродхмацсадига етган донишманднинг фарзандлари билан фахрланиши,

115



олти фарзандининг ?хамжидат булиб, оталарига садодат билан хизмат килганлигини билиб оламиз. Учинчи форсча щеърда ота улимидан кейииги долат тасвирланадн. Урузхоннинг улур хгли Кунхоннинг донишманд вазир Эркилхужага муносабати ва Эркилхужанинг ун­та насидатлари баён дилинади,
Агар биз «Урузнома»нинг А. М. Шчербак томонидан нашрга тайёрланиб, Москвадаги Шарк адабиётлари нашриётида 1959 йилда чоп этилган уйрурча матни билан Абулгози асаридаги Урузхонга баришланган шеърий матнларни таддосласак, назм билан ёзилгаи шеърий мисралар муаллиф фантазняси туфайли букёдга келганлигини, оригинал тафаккур мадсулида асар дадрамонининг дунёга келиши ва гхдаклик вайти хамда афсонавий тарзда вояга етиш жараёни тасвирланганини курамиз. Шунингдек, «Угузнома»нинг халк орасида машдур булган энг дадимий уйгурча матнида бот дадрамоннинг хзига хзи исм д}?йиш долатини тасвирловчи уринга дуч келмаймиз. Асл нусхада юзлари осмондек мусаффо, ёнодлари отаси рангидек дизил, кузлари шадло, дошхсочлари доп-дора, дисдаси, гузалларнинг гхзали киёфасида бош дадрамоннинг анча мукаммал портрети берилган булса, Абулгози ана шхдеталларни ижодий дайта ишлаб, Угузхоннинг портретига оид уринларни ихчамлаштириб, асосий мадсадни бош дадрамоннинг адл-заковатини таъриф-тавсиф килишга харатган.
Урузхонга баришланган шеърий мисралар «равон», «аён», «номвар», «дунар» шаклларида дофияланган бу­либ, шеърий даторлардаги энг ахамиятли сузлар дофия хрнида келтирилганки, улар бутун мисралар мазмунини хаёлда дайта жонлантирувчи дувватга эгадир, Ана шхдофияланиш жараёни «Шажараи турк»нинг яхлит услубига сингиб кетади ва унинг ёрдинрод намоён булишига хизмат килади. «Хатто>>> «равон», «аёи», «номвар», «дунар» дофияларини дайта ёдга туширишнинг узиёд бош дадрамон киёфасини кхз уигимизда гапдалантириш имкониятини беради. Демак, шеърий парчалар мазмуни хам асар муаллифининг идеалига — идеал дукмдорни улуглашга харатилган. Буфикрларни Угузхонга баришланган иккинчи шеърий парча хам исботлайди.
Умуман, шеърий парчада хам мазмун ва шакл бир-

116



лиги дадрамонликни улурловчи услубга мос тушган. Туродлардаги жанговар оданг кутаринки кайфиятни ифодаловчи мазмун билан уйруйлашиб кетган. «Шажараи турклдаги шеърларнинг услуби халк огзаки ижодиётига ядин булиб, улардаги шеърий мазмун хзининг эстетик таъсир дуввати билан китобуонларда дадрамонга нисбатан иштиёд, медр-мудаббат уйготади.
Абулгозининг «Шажараи тарокима» ва «Шажараи турк» асарлари узбек тили ва адабиёти масалаларини урганиш, таддид этишда хам бой манба дисобланади. Халк орзаки ижодн билан яхши таниш булган муаллиф мазкур асарларида бнр данча афсона ва ривоятларни келтиради. «Шажараи тарокима»даги Солур Казон элини мадд этган К,урдут ота термалари кишининг 'диддатини тортади. Гап шундаки, хтмишда. туркий халклар, жумладан, узбек халки фольклорный махсус ёзиб олишга жуда кам эътибор берилган. Фадат Мах­муд Кошгарийгина буиш билан изчил шугулланган. Абулгози Баходирхон хам бумасалага эътибор беради. '
Узбек халкининг донишманд шоири Алишер Навоий уз даврида она тилимизнинг мустадил бадиий тил булиб ривожланиши учун халкнинг жонли тили имкониятларидан, бойликларидан фойдаланиш зарурлигини курсатган эди. Шхсабабли мутафаккир шоир тилимиз-. нииг халк хаётига чамбарчас бо₽лид эканлигини узи-. нинг мунозара тарзида ёзилган «Мудокаматул лука* тайн» асарида атайин бурттириб курсатган эди. «Ва дунарсиз туркнинг ситам зариф йигитлари осонлидда була форсий алфоз билан назм айтурга машгул булубтурлар. Ва одил дадицат агар киши яхши мулодаза ва тааммул дилса, чун булафзда (яъни, туркнйда) мунча вусъат (кенглик, катта имкониятлар) ва майдонида мунча фусхат (йу'ли очидлик) топилур, керакким, бун’ да хар навъ судангузарлик ва фасидгуфторлик ва назм' созлив ва фасонавардозлиг осонрод булгай ва воден осонрокдур»1.
Абулгози Алишер Навоий таъриф ва тавсиф килган она тилимизнинг имкониятларидан нидоятда усталик билан фонда л а на олган ижодкорлардан биридир. Хуз

1 Алишер Навоий. 15 томлнк, 14-том, «Мудокаматул лугатайн», Т„ 1967, 117—118-бетлар.

И7;



юна тилини жуда яхши билганидек, форс-тожик, шунингдек, мугул тилларини хам жуда яхши билар эди. Би­род хуз она халкига хизмат килишни уйлаб, асарларини она тнлидаижод килди. Абулвози >)з ижоди дадида шундай деб ёзиб долдирган: «Барча билингким, биздин буруй туркий тарих айтданлар арабий луротларни душиб турурлар ва форсийни хам дхшиб турурлар. Анлар уз сирлари ва дунарларини халкда маълум дилмад учун, биз мунларнинг деч дайсисини дабул дилмадук, анинг учунким, букитобни удитувчи ва тингловчи, албатта, турк булгуси турур. Бас, туркларга туркона айтмод керак, то уларнинг барчаси фадм дил₽айлар» {«Шажараи тарокима», 6бет).
«Шажараи турк»нинг тил хусусиятлари нудтаи назаридан хараб чихар эканмиз, унда бадиий асарларда булгани каби, муаллиф тилининг хам, персонажлар тилининг хам мавжудлигини кхрамиз. Биз Дастлаб, «Шажараи турк»да мавжуд булган муаллиф тилининг хусусиятлари тугрисидаги уз мулохазаларимизни билдирмодчимиз, Муаллифнинг хзи будадда шундай дейди: «Бутарихни яхши ва ёмон барчалари билсин теб, турк тили бирлан айттим. Бир калима чиратой туркийдан ва форсийдин ва арабийдин дхшмайман, беш яшар хрлон тушунур» («Шажараи турк», 62-бет). Муаллиф тили, услуби асарда хам тарихнй вокеаларни баён дилувчи, уларни бир сюжет йхналишига бирлаштирувчи, тарихнй шахсларга таъриф берувчи, дисдаси асардаги вокеалар одимини бошхарувчи дукмрон тилдир. Муал­лиф нутдининг ана шххусусиятлари, «Шажараи турк»нинг тарихнй мемуар сифатидаги фазилатлари билан хам боглиддир. Энг аввало асарда каламга олинган мате-, риалнинг узи муаллиф тилининг ранг-баранг куринишларини бунёдга келтиради. Масалан, асар тарихнй дуж-. жатлар асосида яратилганлиги учун хам, энг аввало муаллиф тилида тарихий вокеаларнинг баёнини бериш усули марказий эринии иштол килади. Бундай вайтларда муаллиф тили китобуонларга булиб хтган тари­хий вокеалар тугрисида ахборот берувчи вазифасини бажаради. Демак, муаллиф тилида тарихий вокеалар­нинг ни до ятд а ихчам баёни — дисдалик, лхндалик устунлик килади. Натижада дадимда булиб утган тари­хий вокеаларнинг ахбороти дулай тарзда китобуонларга етказилади. Ана шхусул асар дажмининг бир бутун-

Ü8



лигини садлаб холиш, вокеаларнинг тардод долда берилмаслигйда, хринсиз вокеаларнинг батафсил тасвиридан садланишда ёзувчига дул келади.
«Шажараи турк»да муаллиф тилининг маълум бир тартибда ахборот бериш усули билан бирга муболагали тасвир усули хам жуда кенг дулланилади. Муаллиф тилида бундай усулнинг дулланишига, биринчидан, аф■сонавий манбалардан олинган материалларнннг хусусияти имкоиият тугдирган булса, иккинчидан, халк огзаки ижодидаги муболага санъатининг ижобий таъеири сабаб булган. Айнидса, асарнинг дастлабки садифаларидаги вайгамбарлар — афсонавий подшодларга багишланган уринларда буусул очид кузга ташланади. Масалан, дипчод уругининг шажарасига баришланган дуйидаги тасвирга эътибор берайлик. Дипчод исмли бир йигит Угузхондан «куп эл ва навкар бериб» Тин ва Атил сувлари ёдасида дукмронлик дилгани дуйидагича тасвирланади: «Тин ва Атил иккиси хам улур сувларнинг оти турур. Уч юз йил Ципчод ул ерларда подшодлик килиб ултурди. Барча тхипчотх эли анинг наслидин турурлар. Урузхоннинг замонидин Чингизхон замонигача Тин ва Атил ва Ейид, бууч сувнинг ёдасинда 1хипчоддин хзга эл йхд эрди. Тхрт минг йилрача ул ерларда ултурдилар» («Шажараи турк», 21—22-бетлар).
Еки Урузхоннинг куп мамлакатларни олиб, уз (Ор­тита дайтгач, дабдабали туй килишининг хам муболарали тасвири берилади. Унинг туддиз юз йилди, туесок, минг дхй схйдириб, тхдсон туддиз ховуз даздириб, ту!\хизига ароц ва тухсонига цимиз тхлдириб юртга тхй бериши халк эпосларидаги муболагали тасвирни .эста туширади. Муаллиф тилида муболарали тасвир услубининг хулланиши билан бир даторда тавсифли тасвир усули хам кенг дхлланилади, Чунки, муаллиф сифатлаш усулидан фойдаланиб, жуда Ki?n тарихий шахсларга урни-урни билан дисдача таъриф бериб хтиш1 усулидан хам фойдаланади. Масалан, асарнинг 50-садифасидаги «Ойхон яхши одил, о₽ир ва адабли киши эди. Ота ва адасининг айтган насидатларина амал дилиб, куп йиллар отасининг солган йхлидан юриб, халк радматига кетди» дейилса, 27-садифасида «Тенгизхон тади К1?п Йиллар подшодлик килди. Узод умр топди. Кхри булгандпн сунг угли Элхонга подшогликни топ-

119?



щуруб ва бир неча йиллар тангрига бандалик килиб, вафот тоиди»,—деб таъриф берилади. Муаллиф тилида тавсифли тасвир усули фацатгина тарихий шахсларга бавишланган j/ринларда эмас, балки урувларнинг зикрига бавишланган уринларда хам цулланилади. Масалан, «Темой элининг зикри турур» хикоятида «бошлари ва моллари куп булиб эрди»,—деган таъриф берилган бу'лса, «Хитой элининг зикри» хикоятида «Хитой юрти икки булур, бирисини [хора Хитой дерлар, гхора хитойлик куп жамоат бир саф булуб, подшохлар бирлан ёв булдилар. Таки кхчуб хочтилар, хирвиз вилоятива келдилар. Анда ултурван эллар мусофир билиб, молларини дастхарбз 1$ила бошладилар. Анда .уам ултура олмай Эмил деган ерга кхчуб келиб, шахар солдилар ва ултурдилар ва экин экдилар, одоб булди. Х1ар ерда молдин айрилган оч ва бутогун барчаси бул шахарга йивилдилар, цирц минг уйли булдилар» каби тавсифли тасвирга дуч келамиз.
«Шажараи турк»да муаллиф тилининг ранг-баранг кхринишлариии намойиш киладиган фазилатлардан яна бири изошли тасвирдир. Этнографияга оид маълумотлар баёни берилганда, шахе исмларининг ва урув номларинйнг маънолари тасвирида муаллиф тилини изошли тасвир жилолари безайди. Масалан, асарнинг 108-—109-сахифаларидаги цуйидаги парчага эътибор берайлик: «Бувдойцнёт ва циётнинг» маънисини гово­рила айтдик. Мунда хам айтоли. Этли товидин келган сел схвини киён тер. Мхвулларда циёт.анинг жаъми турур. Гхиётнинг асли маъниси кучли ва илхам турур. Анинг учун ол отни дуюбдурлар. Арканакун ичинда хиён увлонларини циёт тедилар. Кхп йиллар утгандин сунг хар жамоат бир элнинг отини кутардилар, мундо'хким — бириси Кунвирот мен теди, бириси КуРлос мен теди, бириси Дермой — мен теди. 1хиёт отли эл ичинда хеч долмади, йук булди, кетти».
«Шажараи турк»даги муаллиф тили ранг-баранг манзаралар чизувчи, портретлар яратувчи тилдир. Бу­ни цуйидаги биргина мисолда хам куриш мумкин. Кунвирот элининг наслидан болтан Чурлуц мервон билан укаси Кабоншер уртасидаги зиддиятни тасвирловчи муаллиф нутцига эътибор берайлик: «Чурлуд... Бир кун иниси Кабоншер бирлан урушти. Иккаласи ?;ам от устунда эрди. Ейин олиб, хцин тезлади, Кабоншер эн-

120



кайиб, бошини отининг буйнига вано килди. Бир замон тургандин с?нг бошини кхтарди. Чурлуд ииисини аяди, кунглидин айтти: «Муни андод. айтайинким, дурдсун, аммо зарар топмасун. К,улогида андод улур далдаси бор эрди. Ани дасд килиб отти, Уд далдаиинг ичиндин утуб кетти» («Шажараи турк», 85бет).
Абулгози Хоразмий «Шажараи турк» асарида муал­лиф тилининг турли-туман имкониятларидан фойдаланиш билан бирга персонажлар нутдидан хам катта мадсадлар йхлида фойдаланади. Шхнудтаи назардан асардаги тарихий персонажларни иккита катта гурудга—ижобий ва салбий персонажларга ажратиш мумкин. Муаллиф ижобий шахслар тимсолида уз дунёдарашини, идеалларини тарриб килади. Абулгози персонажлар нутдини ишлар экан, улар хаётидаги эволюциями жуда усталик билан тасвирлайди. Бунга далил сифатида асардаги юзлаб образлардан бири булган Динмухаммад фаолияти ва нутдини келтириш мумкин. Ди-нмухаммадхон олти яшар бола эканнда тенгдошлари билан турли хил уйинлар уйнайди. Унинг ана шхдаврдаги фаолияти ва нутди дуйидагича яратилган: «... Динмухаммадхон олти яшар углон эрканида Углонлар бирлан Ултуруб, далъа ясаб, бир нечасини ичинда ва бир нечасини далъанинг тишинда дуйиб айтур эрди: «юринглар далъага, хар дайсингиз далъадйн буруй чидсангиз, ннъом берурман ва дУрдуб долганингизни улдурурман» (307-бет). Муаллиф томонидан нидоятда усталик билан тасвирланган Динмухаммадхоннинг уйинлари ва юдоридаги нутди ордали китобуонлар багритош, аммо жасур, шудратвараст бир шадзоданинг вояга етаётганлигини деч бир изодсиз хам англаб оладилар.
Ана шхуйин устига Сом отли подшо келиб холиб, Динмухаммадни дадоратлаш учун унга тош ва тупрод дадя килганда Динмухаммад жойидан сакраб туриб, хон дузурига келади ва дул цовуштириб унга таъзим килади. Сомнинг будолатга дадри келиб, мен уни схкдим, хменга таъзим килади деб таажжубланганнда Динмухаммад шундай жавоб дайтаради: «...Сиз менга тош ва тупроц бературурсиз. Шахар ва вилоят тош-у, тупроддин булур». Ана шхдонолик билан айтилган жумлаларда хушомадгхйлик хам, хар кандай йулдан билан булса-да, тожхтахтга эта булиш учун интилиш

121



сезилиб турибди. Хак1]К.атан дзм, Динмухаммадхон шавкатни кутиб ул тур маедан, хни курашиб дулга' киритувчилар тоифасидаги шахслардандир. Хали еш йигит эканида Уз атрофига садодатли йигитлардан лашкар туплаб отасидан берухсат талончилик, бойлик орттириш йулига киради, Хбуйулда харпндошларини хам. аямайди. Унинг, Мухаммадрозн султоннинг, нидоятг тахтга чициши асарда ёрдин тасвирланган.
Абулгози'>Абулгози
«Шажараи турк» асари тилини ишлашдд жумлаларнинг нидоятда содда ва тушунарли булишига алодида ахамнят берган, Чунки соддалик—бадиийликнинг бош мезонидир. Абулгози асарларивд тил нудтаи назаридан текширган машдур Шаркшунос олимлар соддаликни Абулгози мемуарлари тилининг фазилати сифатида бахолайдилар.
Маълумки, адабий тил халк жонли сузлашув тилидан маълум харажада пишидлиги, адабий жидатдан дайта ишланганлиги билан фард килади. Ана шхнудтаи назардан хараганда, Абулгози мемуарларининг адабий тилимиз тараддиётига утказган таъсири хамда ахамияти анид бУлиб долади. Бирод, Абулгози асарлари тилини уша давр узбек халкининг жонли сузла­шув тилига харама-карши дУйиб булмайди, Чунки Абулгози халкнинг жонли сузлашув тили заминида мустадкам туриб, уни Уз мемуарлари тилининг материали сифатида дабул килади, тер тукиб, мадорат би­лан ижодий дайта ишлащ жараёнида бадиий кимматга зга булган адабий тилга айлантиради, «Шажараи туркхнинг тили нидоятда равон, жумла тузилиши сод­да, мантидан тушунарлидир. Унда халкимиз жонли сузлашув тнлидаги бойлик хамраб олинган, биз уни Удигач, сУзлар хазинасига дуч келгандек буламиз. Ундаги ранг-баранг синонимлар, антонимлар ва архаизмлар, турли-туман бадиий тасвир воситалари, фра­зеологии бирикмалар ва дикматли сУзлар муаллиф нутдини хам, персонажлар нутдини хам безаб туради. Биз юдорида келтирганимиз мулодазаларда Абулгози мемуарларининг тили узининг соддалиги, хар кандай жимжимадорликдан, мураккабликдан холилиги, тушунарлилиги жидатидан датто «Бобурнома»дан устун туради, деган тезисни учратдик. Бунинг эса объектив сабаблари хам бор эди, албатта,
хадидатан хам турри таъкидланганидек, Абулгози

122



Уз мемуарларини яратишда XVI аср Хоразм тараддийварвар адабиётининг илгор анъаналаридан ижодий фойдаланиш билан бирга Хоразм хонлиги дудудида яшовчи Узбек халкининг жонли сузлашув тилидаги схз бойликларидан, барча имкониятларидан унумли фойдаланган. Абулгозининг Уз тили билан айтганда, «туркий ва форсий тилини ва лугатларини ва ислодатларини билмодликда» («Шажараи турк», 62бет) унга тенг келадиган киши Хоразм дудудида яшовчи туркманлар орасида хам, тожиклар орасида хам, шунингдек, Узбеклар орасида хам топилмаган. Шхбоисдан унинг узи буишни, яъни халк тарихининг бадиий йилномаларини езиб долдириш ишини бажаришга киришган: «Тади бцр нимарса сабаб булиб, Цолмидда боруб айда бир йил турдум; мУвул тилининг расмини ва ислодларини яхши ургандим» («Шажараи турк», 62-бет).
Туркий, форсий, мугул ва араб тилларининг билимдони булган Абулгозининг «Шажараи турк» асари сУз бойлигининг улкан бнр хазинасидир. Бунинг далилини биз асардаги урурлар ва тарихий шахслар номларининг хам туркча, хам мугулча, хам форсча вариантларининг берилишида куриб турамиз: «Ёсугайнинг бет Угли бор эрди. Наслининг купрори оду-сари, кузлари ашдол булди. МУ?ул ашдолни бурруран дер. Анинг учун Ёсугай баходиркинг наслини Бурчиран Кхиёт дерлар. Олондува айтиб эрди: «Менра келиб жуфт булгой кишияинг рангги од-сари, кузлари бурчуган теб. Анинг айтган сузин нишонаси тУддуз ордада маълум булди. БусУз тади маълум бУлсинким, кишининг кузлари—анинг чеки дора бУлса, оди од булса, бунечук бирлан однинг орасихари жойлари дора ва дизил булса, араб ани ашхол дерлар, мугул бурчига дер. Анинг учун Бурчиран К,пёт дерлар» («Шажараи турк», 108-бет). КУриниб турибдики, юдоридаги жумлалар хар кандай мураккабликлардан холи, содда ва тушунарлидир. «Шажараи турк» деярли бошидан охиригача ана шундай содда ва равон услубда ёзилган. Шхбоисдан хам уни хар бир китобуон деч бир дийналмасдан удий олади ва жумлалар макзини чада олади.
«Шажараи турк»даги сарлавдаларнинг дУйилишида ва шундан кейинги дастлабки жумлаларнинг мантидан тузилишида асар тилига хос булган мудим бир хусусиятни кузатамиз. Ундаги хар бир сарлавда уша лавда-

123



нинг мазмуниии хзида мужассамлаштиради. Сарлавхадан сунг бошланадиган биринчи жумла эса, уша вокеанинг содир булиш сабабларини очиб беришга каратилган булади. Бундай хринларда хам Абулгози тилидаги ихчамлик, тежамкорлик, хажм сицицлиги ва мазмун аниклиги Ki/зга ташланиб туради. «Шажараи турк»да архаизмлардан, неологизмлардан, синоним -ва антонимлардан, сифатлаш, ххшатиш, муболара ва жонлантириш каби бадиий тасвир усулларидан хам ёзувчи уринли фойдаланганки, буларнинг барчаси бирикибу Абулгозининг бадиий тил устаси эканлигидан далолат беради.
ХОТИМА
Узбек бадиий насри жуда хадимий тарихга эга 6Jлиб, унинг илдизларн халг; огзаки ижодининг хадпмцадимлардан бери маицур булиб келаётган эртакчилик ва достончилик -анъа нала рига бориб тацалади. Ана шхэртаклар ва достонлар таъсирида булса керак, тарихнавислик вайдо бул ди, ахлох-одобга о ид фалсафийдидактик, диний-дидактик асарлар майдонга келди. Юсуф Хос Ххожибнинг «К,утадрхбилиг», Ахмад Югнакийнинг «Хибатхл-хацойиг;» каби фалсафий-дидактик асарлари шулар жумласидандир.
Юдорида тилга олинган «Кутадрхбилиг» ва «Хибатул-дацойиц» каби асарларда жамият тарихига оид мулодазалар ванд-насихат килиш йули билан ифодаланса,, Рабгузийнинг «Хиссаи Рабгузий» асарида диний фалсафа ахлоц-одобга оид дидактик царашлар билан хориших холда ифодаланган. Шунингдек, афсона, ривоятлар ва реал тарихий фактлар заминида «РавзатуС'Сафо» каби соф тарихий асарлар ёзилди. Айни чорда афсона ва ривоятлар, тарихий вокеалар асосида ёзилган соф тарихий асарларнинг услуби ва тилида анча мураккаблик кузга ташланса, «Бобурнома», «Ша­жараи турк» каби тарихий-бадиий мемуар асарлар ус-, лубининг равонлиги, тилининг соддалиги, бадиийлиги билан ажралиб туради.
Боявий мунхарижаси билан, асардаги вокеалар баенининг ягона услубга буйсундирилгани билан бадиий насрнинг нодир ёдгорлиги булган «Шажараи турк»нинг муаллифи Абулгози Баходирхон узигача булган тари­хий манбалар, халк отзаки ижодиёти ва классик ёзма

124



адабиетимиздаги барча бойликларни тандидий хзлаштирган. уз даврининг билимдон тарихнависи булибгдна долмай, узбек бадиий насрининг ривожига муносиб днсса душган адиб хамдир.
Абдулгози «Шажараи турк» асарини яратишда халдимиз достончилигмдан ва классик ёзма адабиётимиздаги диссачиликдан ижодий фойдаланди.. Шхбоисдан хам муаллиф жуда куп уринларда «Угузхон» достоин, «Чингизхон» достоин деган ибораларни ишлатадики, дадидатан синчиклаб назар ташласак, бутарихий шахсларнинг фаолиятлари тасвирланган уринлар узининг содда мазмуни ва бадиий юксак услуби билан саргузашт достонларга нидоятда монанд келади. «Шажараи турк»да хам классик ёзма досто нчи лиги мизд аги яхлпт бир гояни ифодаловчн композкцнон бутунлик кузга тащланиб туради. Худди «кутадрхбилиг», «Гул ва Наврхз», «Юсуф ва Зулайхо» достонларидаги сингари йирик марказлашган феодал давлатни улуглаш, узаро диргин урушларня доралаш, осойишталик ва фаровонликни таргиб килиш рояси «Шажараи турк»нинг бошидан охиригача сюжет йхналишини белгилаб беради. Шунингдек Абулгозининг йирик насрий асар яратишдаги мадорати унинг Угузхон ва унинг авлодлари, Чингизхон ва унинг авлодлари хамда уз аждодлари тарихини датъий бир туркум достонлармга бириктирадиган марказий рояни това олганлигида кхринади. Нидоят, муаллиф мадорати узига замондош булган тарихий воделик, хаётий материалар билан, жуда куп тарихий шахслар в а персонажлар фаолиятлари оркали уз даврининг сиёсий рухини, ижтимоий-иктисодий циёфасини реал буёхларда кУрсатувчи бадиий асар яратишга муваффац булишида кузга ташланади. «Абулгози асари ордали биз уша катта диссанинг айрим эпизод ва хотималаридан хабардор б>?ламиз. БуАбулгози асарининг ахамиятини янада ошириб юборади»1.
Биз «Щажараи турками бадиий асар тили нудтаи назаридан кхздан кечирар эканмиз, Абулгози класаик насрмгмизни бир овозлиликдан ку"п овозлиликка томен дадил силжитганини кхрамиз, Унда муаллиф баёнидан ташхари жуда куп тарихий шахслар ва персонажлар хзига хос, такрорланмас хз овозлари билан сузлашади.

1 Дорогли X, Ог узе к ий героический эпос. М., 1976, 28-бет.

125



Натижада уларнинг ?;ар бири уз даврининг охами, уз синфининг типик вакили сифатида гапдаланади.
Бадиий прозанинг етук намунаси булган «Шажараи турк»да асар ноясига уйруй холда портрет ва пейзажнинг тасвирланиши хам уни бадиий насрнинг намунаси эканлигидан харак беради ва узбек бадиий насри таракк;иётиДа улкан хрин тутганлигини кхрсатади.
Абулгози Баходирхоннинг тарихий-бадиий асарлари «Бобурнома» каби содда ва тушунарли тилда ёзилган. «Шажараи турк» бошха тарихий мавзулардаги китоблардан фарх килиб, узининг бадиийлиги билан «Бобурнома»га якин туради. Абулгози ади.б ва шонр Бобур анъаналарини давом эттирди, .р1ивожлантирди. Х«Шажараи турк» асарини яратиб, маданиятимиз ва адабиётимиз тарихида мемуар адабиётни янги босцичга кх'тарди. Профессор Н, М. Маллаев: «Бобурнинг «Бобурнома»сидан илхомланган 1хизи Гулбаданбегим форс-тожик тилида «Хумоюннома» асарини яратди. XVII асрда Абулгози Баходирхон томонидан ёзилган «Шажараи турк» ва «Шажараи тарокима»да «Бобурнома» анъаналарининг таъсири равшан куринади»1— деб таъкидлаган эди.
Абулгози уз даврининг истеъдодли адиби сифатида узидан аввал яшаб ижод этган салафларидан ибрат ва мадад олганидек, унинг асарлари хам узидан кейинги саиъаткорлар учун дастуриламал булиб холди. Муаллиф анъаналари, айницса, Мунис ва Огахийга баракали таъсир курсатди. Улар Абулгозининг тарихнавислик анъаналарини кабул килиб, янада ривожлантирдилар. XIX асрда Шермухаммад Мунис томонидан бошланиб, Мухаммадризо Ораний ёзиб тамомлаган «Фирдавсуликбол» шубуасиз, Абулгозп асарларининг таъсири остида ва ундан фойдаланиб ёзилган тарихий асар булди. Бумуаллифлар узларигача булган тарихий даврни ёритишда куп уринда Абулгозининг тарихий асарларига мурожаат р;илганлар ва муътабар манба сифатида таянганлар. Мунис ва Огахийнинг «Фирдавсул-ихбол» асари «Шажараи турк»нинг давоми сифа­тида царалиши лозим. Буикки нодир асар бир бутуй

1 Маллаев Н. М. Узбек адабиёти тарихн, I-кнтоб, Т., 1976, 608бет.

126



холда Хива хонлиги тарихини урганишда катта ахамнятга зга булиб, Уша давр Хоразм халки маданияти, урф-одати, .бадиий тилини урганишда хам асосий манбалардан булиб хизмат килади. Шунингдек, Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшохий» номли тарихий асарида хам Абулгози анъаналарининг урни бор эканлигини, Абулгози тарихнависликда мактаб яратган санъаткор эканлигини алохида дайд этиш керак булади.
Нихоят, Урта Осиё давлат ва маданиятининг ривожланишида юз берган харийб икки асрлик инхироздан кейинги уй₽ониш Абулгози Баходирхоннинг пжтимоийсиёсий ва ижодий фаолияти билан бошланади. Зотан, Амир Темур вужудга келтирган марказлашган давлат, феодализмнинг таракрсий этган шароити Алишер Навоий бошлир; улкан алломаларни майдонга келтиргани каби ажойиб кутарилиш Абулгозидан кейинги Хоразм маданияти тарихида хам кузга ташланади. Мунис Хо­разм ий, Камил Хор а змий ва, нихоят, Мухаммад Ризо Огахпйнииг серхирра ижодий фаолияти шундан далолат беради. Шхбоисдан Абулгозихон ижодий фаолиятини Урганиш бе?;ад катта ахамиятга эта.
«Шажараи турк» энг аввало тарихий асар сифатида машхур. Бироц, бубилан унинг мохияти тамомила белгилаииб колмайди. Агар тарихчилар «Шажараи турк» ка цорацалпоцлар, туркманлар ва узбекларнинг утмиш тарихларини яратишда фактик материалларга бой булган манба деб карасалар, уидан турли фан сохаларинннг мутахассисларн—архсологлар хам, гсографлар ?$ам, табиатшунослар хам, фойласуф ва ахлоцшувослар хам, этнограф ва этимологл.тр, адабнетшунослар ва тилшунослар хам узлярлпн циэицтирган масалалар буйича к.имматли даллллар на мулохазалар това оладилар.
Афсуски, бунодир ёдгорлпк яцнп-якинларгача кенг куламда урганилмай, таргиб этилмай кеади. Кайта цуриш даврининг шарофати, миллий маданиятимизга бошкача муносабат туфа или «Шажараи турк»нинг нашр этилиши Абулгози фаолияти, асарларини Урга­ниш ва таргиб килишлипг дебочаси сифатида дивдатга сазовор ходиса булди, Эпдпги вазифа буасарни хар томонлама тадхиг; ва таргиб этишдир.

127

МУНХАРИЖА



«Шажаран турками хрганиш тарихига оид

Download 55.36 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling