Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

M a s a la la r b ila n d a s tla b k i ta n is h u v
“ M asala” iborasini 
qoN lashdan 
avval 
u n in g
b o sh q a 
xil 
to p sh iriq lard an farqini b o lalarg a tu sh u n tirib berish kerak. B u ning 
u c h u n q u y id ag i 
2
m asalani taq q o slash m um kin.
1. 
Ik k ita k o ‘k va bitta qizil ran g li m a sh in alar tasviri tu sh irilg an
rasm d an
fo y d alan ilad i. 0 ‘qituvchi 
s o ‘raydi: 
“R asm d a nim ani
277

---

k o ‘ry a p siz ? " (Ik k ita k o ‘k va bitta qizil m ashina). “ R asm dagi 
m a sh in alar soni q an ch a?” (3 ta).
0
‘qituvchi m isoldagi barch a m a ’lu m o tlar aniq ek anligini 
ta ’k idlaydi (H am m asi rasm d a k o ‘rin ib turibdi). S h u n d an s o ‘ng 
b o sh q a m asalani k o ‘rib chiqishni tav siy a etadi.
2. 
“ K arim d a 2 ta, PoMatda e sa 4 ta m ark a b o r edi. K arim va 
PoMatda ja m i q an ch a m ark a b o r? ” 0 ‘qitu v ch i d astlab 2 ta m arkani 
olib , k o n v ertg a soladi, keyin 4 ta m arkani olib, shu k o n v ertg a soladi.
- “ Bu m asalad a biz u ch u n n im a m a ’lum v a n im a n o m a ’lum ?” 
(K arim d a 2 ta, PoM atda 4 ta m ark a borligi m a ’lum edi. A m m o , 
ulardagi ja m i m ark alar soni n o m a ’lum ).
- B u savolga ja v o b berish uchun arifm etik am allam i qoMlash 
k erak, y a ’ni m a ’lum m ark alar m iqdorini q o ‘shish yoki ay irish kerak 
b o ’ladi. X o ‘sh, shu a m allam in g q ay b irid an foyd alan ish m u m k in ? 
(Q o ‘shish).
- H o zir b ajarm o q ch i boMgan v azifa ham m asala d eb ataladi. 
M asalan in g shartlari shunday: “ K arim d a 2 ta, PoMatda 4 ta m arka 
b o r edi. Savol: K arim va PoMatda ja m i q an ch a m ark a b o r? ”
M ash g ‘u lot s o ‘n g g id a o ‘qituvchi m asalada n im a m a ’lum va 
n im a n o m a ’lum ek anini tu shintiradi. S o ‘n g y echim ni y o zu v sh ak lid a 
(2 + 4 = 
6
m arka) va ja v o b n i 
(6
m ark a) k o ‘rsatadi.
S hu m a sh g ’ulo td a qoldiqni to p ish b o ‘y ich a ham m asalani 
y e ch ish m um kin. M asala. “T u p d a 7 b o sh p o m id o r o ‘sa y o tg an edi. 
S h u n d an 2 tasini uzib oldilar. T u p d a qan ch a p o m id o r q o ld i?” Stolda 
p o m id o r (y o k i b o sh q a o ’sim lik - olm a, nok, an o r, b o d rin g ) m odeli 
boMadi. 0 ‘qituvchi o ‘quvchini y o n ig a ch aq irib , 7 ta p o m id o m i olib, 
alo h id a idishga (k o n v ertg a) jo y la sh tirish n i s o ‘raydi.
- T upda 7 ta pom idor borligini bilam iz. Y ana nim ani bilam iz? 
Shundan 2 tasi uzib olinganini bildik. - Endi, bolalar nim a qilishi kerak? 
K onvertga (idishga) yana 2 ta pom idor q o ‘shib q o ‘yishim iz kerakm i 
yoki 
2
ta pom idom i ajratib olishim iz kerakm i? (pom idom i uzib 
olishgan, dem ak, uning soni kam aygan. Shuning uchun konvertdan 
(idishdan) 2 ta pom idom i ajaratib olishim iz kerak boMadi).
- M asalani qaysi am alni qoMlash b ilan y ech ish im iz m u m k in ? 
(ay irish am ali 7 - 2 = 5. Bu m asalani y ech im i b a ro b ar 5 ta p o m id o r 
qolgan).
K o ‘rg azm ali ash y o lard an foyd alan ish ja ra y o n id a p red m et-lam i 
q ay ta -q a y ta san ash g a y o ‘l q o ‘y m aslik kerak. S h u n d a zaru riy arif-
278

---

m etik am aln i tan lash zaruriyati tu sh u n arli b o ia d i. Y ana m a sh g ‘ulot 
d av o m id a v aziyatni y aratish k erakki, arifm etik am alni tan lash -
m asala sh artlarin i tahlil etish b ilan fikrlashga aso slan ish i lozim . 
Q o ‘shish, 
ay irish , so n lam i 
b ir nech a b irlik k a ajratish 
yoki 
k a m ay tirish b ilan b o g ‘liq m asalalam i y ech ish ja ra y o n id a bolalarni 
m asala sh artlarin i tah lil etish, m a ’lum va n o m a ’lu m lam i t o ‘g ‘ri 
aniqlash, ular o ‘rtasidagi o ‘zaro alo q alam i b o g ‘lash, arifm etik am al 
tan lash n i aso slash g a o ‘rgatish zam r.
B o lalar m asalani y ech ish uchun kerakli arifm etik am alni ongli 
rav ish d a tan lash g a o ‘rganishlari uchun m asalani quyidagi shakldagi 
m atnini ham tav siy a etish m um kin. “ D araxtga 10 q u sh q o ‘ngan edi. 
U lard an avval 2 qush, k ey in y an a 4 ta qush uchib ketishdi. D araxtdan 
q an ch a qu sh uchib k etd i?”
M asalaning tahlili k o ‘rgazm ali v o sitalar y o rd am id a o lib borilishi 
tav siy a etiladi. 
0
‘qituvchi m asala sh artlarin i b o ‘la k -b o ‘lak qilib 
o ‘qib, m atnni rasm lar orqali tushuntiradi. “ D araxtda 10 qush q o ‘ngan 
edi. (R asm larn i k o ‘rsatdi). A vval 2 ta qu sh uchib ketdi. (P asm lard an
2 tasini ay irib , k o nvertga soladi). K eyin yan a 4 ta qu sh uchib ketdi. 
(Y an a 4 ta qush rasm ini olib, k o n v ertg a soladi).
0
‘q ituvchi bo lalarg a m asala shartini ch u q u r an g latib , nim a 
m a ’lum , n im a n o m a ’lum ligini an iq lash g a ham d a qaysi am al orqali 
uni y ech ish (n o m a ’lum ni topish) m u m kinligini tushintiradi.
S o ‘n g ra b o la la m in g d iqqatini m asala sh artid a boM gan 10 soniga 
qaratadi.
- B iz m asalani y ech ish d a bu sondan fo y d alan d ik m i? (Y o ‘q, u 
ortiq ch a ekan).
B unday v aziy at b o lalam i m asala sh artlarin i diq q at b ilan tahlil 
etib, uni y ech ish z a m riy am alni tan lash g a m ajb u r etadi.
M asalalar y ech ish n in g b o sh la n g ‘ich sin flard a o ‘rg an ilad i-g an u 
yoki bu nazariy m ateriallam i o ‘zlash tirish ja ra y o n id a g i m u h im rolini 
ta ’kidlab, p ro g ram m ad a sh u n d ay deyiladi: “N atu ral so n lar arifm - 
etikasi va nolni o ‘rganish m aq sad g a m uvofiq m asalalar va am aliy 
ish lar sistem asi asosida tu ziladi. B u d eg an so ‘z h a r b ir yangi 
tu sh u n ch an i tarkib to p tirish h ar d o im bu tu sh u n ch a ah am iy atin i 
tu sh u n tirish g a yordam b erad ig an , uning q o ‘llanishini talab q iladigan 
u yoki bu m asalani y ech ish b ilan b o g ‘lanadi” .
A rifm etik am allarn in g m azm unini, am a lla r orasidagi bogM anish- 
larni, am al ko m p o n en tlari b ilan natijalari orasidagi bogM anishlarni
279

---

o c h ib b erish d a, h ar xil m iq d o rlar o rasid ag i b o g ‘lan ish lar bilan 
tan ish ish d a m os sod d a m asalalard an foydalaniladi (y ech ilish i uchun 
bitta am al bajarish talab q ilin ad ig an m asalalar sod d a m asalalar 
ju m la sig a kiradi).
S o d d a m asalalar o ‘q u v ch ilam i m atem atik m u n o sab atlar bilan 
ta n ish tirish n in g m uhim vo sitalarid an biri b o ‘lib x izm at q ilad i. S o d d a 
m asalalard an ulushlar, q ato r geo m etrik tu sh u n ch alar va algebra 
elem en tlarin i o ‘rganishda ham foydalaniladi.
S o d d a m asalalar o ‘qu v ch ilard a m u rakkab m asalalam i y echish 
uchun z a ru r boM adigan b ilim lar, m alak alar va k o ‘n ik m a la m i tark ib
to p tirish uchun asos b o ‘lib xizm at q ilad i. Y ech ilish i uchun b ir n ech ta 
o ‘zaro bogN iq am allarni b ajarish talab qilin ad ig an m asalalar 
m u rakkab m asalalar deyiladi. S o d d a m asalalar kabi m u rakkab 
m asalalar 
h am
bilim lam i 
o ‘zlash tirish g a, 
o lin g an
b ilim lam i 
m u stah k am lash va m u k am m allash tirish g a x izm at qiladi.
S o d d a v a m u rakkab m asalalar b o la la m in g fik rlash q o biliyat- 
larini rejalash tirish n in g foydali v ositasi b o ‘lib, o datda, o ‘z ichiga 
“y a sh irin in fo rm atsiy an i” oladi. Bu in fo rm atsiy an i q id irish , m asala 
y e ch u v ch id an an aliz va sintezga m u staq il m u ro jaat q ilish , fak tlam i 
taq q o slash , u m u m lash tirish va h o k azo lam i talab qiladi. B ilish n in g bu 
u su llarin i o ‘rgatish m atem atik a o ‘qitish n in g m u h im m aq sad larid an
biri hisoblanadi.