Bosma ommaviy axborot vositalari jurnalistikasi fakulteti

2.2 Tahliliy janrlarga qo’yiladigan spetsifik talablar


Tahliliy publitsistikaning markaziy janri - maqoladir. Maqola so‘zi arabcha bo‘lib, aytilgan so‘z degan ma’noni bildiradi. Maqola deb jamiyat hayotining biror sohasi bo‘yicha ma’lum bir masala, muammo ko‘tarib chiqilgan publitsistik materialga aytiladi. Maqolada muayyan mavzu yuzasidan hayotdan olingan fakt, voqea va hodisalarni umumlashtirish asosida ma’lum bir fikrlar, taklif va mulohazalar oldinga suriladi, ilmiy, nazariy, amaliy va publitsistik — ijtimoiy-siyosiy xulosalar chiqariladi. Publitsistikaning bu janri insonning tashqi dunyoni bilishdagi eng muhim nazariy uslubi - deduksiya, tahlil, tadqiqotga asoslanadi. Agarda axboriy janrlar jamiyat hayotining ko‘zga ko‘rinib turgan tashqi jihatlari - yuz bergan voqea va hodisa, faktlami aks ettirish, tahliliy publitsistikaning boshlang‘ich janri bo‘lgan korrespondensiya esa bu fakt voqea va hodisalarning sababi va oqibati, ya’ni mohiyatini bilish uchun olib borilgan dastlabki urinish, hayotning chuqur qatlamlariga kirib borish uchun qo‘yilgan dastlabki qadamdan iborat bo‘Isa, maqolani ana shu fakt, voqea va hodisalarning mohiyatini to‘la ochib berish, hayotning eng chuqur qatlamlariga keragicha, lozim darajagacha kirib borish, maqsadga imkon darajasida to‘la enshishga qiyos qilish mumkin. Ya’ni, maqola janrining asosiy xususiyati hayot voqea, hodisalari, faktlar majmuasini chuqur tahlil va tadqiq etish, ulardan zarur nazariy, arnaliy va publitsistik xulbsalar chiqarishdir. Boshqacha qilib aytganda maqola insonning dunyoni anglashdagi muhim quroli, bemisl vositasidir. Maqola janri jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Unda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-ishlab chiqarish, madaniy-ma’naviy hayotning barcha muhim masalalari o‘z ifodasini topadi. Mazkur janrda jamiyatning shu kundagi, ayni zamondagi hayoti borasidagi fakt, voqea va hodisalar shu kun, ayni zamon uchun yoritiladi, boshqacha qilib aytganda maqola uchun eng muhim talab uning shu kun uchun zarurligi, publitsistikligidir. Maqola ijtimoiy hayotning barcha sohalarini aks ettirar ekan, u o‘z navbatida mavzu jihatidan turli xillarga boiinadi. Bular — ijtimoiy- siyosiy mavzulardagi maqolalar, iqtisodiy-ishlab chiqarishga bag‘ishlangan maqolalar va madaniy-ma’naviy mavzularga tegishli maqolalardir. Ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi maqolalar o‘z navbatida ichki va tashqi mavzulardagi maqolalarga boiinadi. Ichki mavzudagi maqolalar mamlakat ichki hayotini o‘zida aks ettirsa, tashqi mavzulardagi maqolalar xalqaro hayot va boshqa mamlakatlarda yuz bergan voqealarga baglshlanadi. Maqolalar yana yozilish nuqtai nazaridan nazariy va amaliy maqolalarga boiinadi. Nazariy maqolalar har bir soha, mavzu yoki masalanmg eng chuqur asosiy-nazariy masalalarini o‘zida aks ettirsa, amaliy tarzdagi maqolalar ana shu nazariy masalalami hayotga tatbiq etishga xizmat qiladi. Maqola uchun mavzu qilib olingan masalaga qarash, jurnalistning hayotdagi fakt, voqea va hodisalarga munosabati nuqtai nazaridan maqolalar ijobiy yoki tanqidiy boiishi mumkin. Yozilish uslubi bo‘yicha esa maqolalar ilmiy, adabiy-badiiy, publitsistik, hajviy va boshqa xillarga boiinadi. Bu maqolalarning har biri o‘z navbatida yuqorida zikr etilgan maqolalar xillariga taalluqli boiishi mumkin. Maqolalar hajmiga qarab kichik yoki yirik maqola tarzida boiishi mumkin. Ma’lum mavzuga baglshlangan va bir paytda yozilgan maqolalarga esa maqolalar turkumi deyiladi. Maqolalarning bunday xilma-xilligi publitsistikaning muhim qismi boigan tahliliy publitsistikaning o‘zida ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamrab olishi va ilmiy-adabiy-publitsistik ijodning xilma-xil usullaridan keng foydalanishini ko‘rsatadi. Binobarin, maqolada fanning, dunyoni bilishning umumlashtirish, tadqiqot kabi yollari bilan bir qatorda adabiyot va san’atning obraz va obrazlilik, syujet, kompozitsiya va boshqa tasviriy vositalari ham o‘z ifodasini topadi. Ammo uning eng muhim va birinchi o‘rinda turuvchi uslubiy-ijodiy vositasi bu - publitsistik tadqiqot hisoblanadi. Maqola asosan ommaviy axborot vositalarining gazeta va jumal kabi kolmishlarida, shuningdek almanax, to‘plam va kitoblarda asosiy o‘rin oladi. Nazariy turdagi ilmiy, adabiy-badiiy va boshqa maqolalar asosan jurnallardan joy oladi. Gazetalarda ko‘proq publitsistik maqolalar bosiladi. Ommaviy axborot vositalarining radio va televideniye kabi ko‘rinishlarida maqola janri radio chiqishlar va televizion ko‘rsatuvlar degan nom bilan o‘z aksini topadi. Axboriy agentliklar ham ayrim hollarda maqola janridan foydalanadilar. Internetda ham maqola beriladi, u sayt degan nom oladi. Maqola qaysi xil va turda bolmasin ma’lum bir umumiy tuzilishga, kompozitsiyaga ega boiadi. Maqolada birinchi olinda unda oldinga surilayotgan fikr, aytilmoqchi boigan ma’no turadi. Ya’ni, jurnalist hayotning ma’lum bir sohasi, malum bir mavzu bo‘yicha olib borgan kuzatishlari, topgan fakt va yangiliklari, boiib olgan voqea va hodisalar asosida o‘quvchiga yangi bir fikr, yangi gap aytishi lozim. Bu esa muallifning bu sohani qanchalik yaxshi bilishi, uning barcha tomonlaridan xabardor boiishi, o‘sha soha uchun qanday yangiliklar, yangi yechimlar taklif qila olishidan kelib chiqadi. Bu esa jurnalistdan o‘sha soha bo‘yicha chuqur ixtisoslikka ega bolishini talab qiladi. Masalan, sanoat haqida maqola yozish uchun shu sohaning yetuk mutaxassisi darajasida bilish, iqtisod sohasida yozish uchun esa iqtisodchi, huquq sohasida yozish uchun esa huquqshunos, san’atga oid maqola yozish uchun san’atshunos bolish, yoki bu sohani chuqur bilib olish shart. Bu talab hayotning barcha sohalari uchun ham taalluqlidir. Ammo bu yetarli emas. Maqola yozuvchi jurnalist o‘sha sohaning mutaxassisi darajasida bilimga ega bolish bilan birgalikda mazkur masala hozirgi davr uchun, shu kun uchun nechoglik ahamiyatli ekanligini, uning yechimi hayot uchun, taraqqiyot uchun qanchalik zarur ekanligini ham chuqur tushunishi, bilishi, his qilishi lozim. Bu esa - publitsistikaning bosh talabi, shuning uchun ham maqola tahliliy publitsistikaning asosiy janri hisoblanadi. Maqola uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan fikr, mulohaza esa hayotdagi fakt, voqea va hodisalarni umumlashtirish, tahlil va tadqiq qilish natijasida vujudga keladi. Fakt, voqea va hodisalarning tahlili esa maqolaning mavzusi, qaysi sohaga bag‘ishlanganligi ya’ni tur va xiliga bogliq. Chunonchi, ilmiy maqolada asosan ilmiy tadqiqot, ijtimoiy-siyosiy mavzudagi maqolada esa ijtimoiy-siyosiy tadqiqot, adabiy-badiiy maqolada adabiy-badiiy tadqiqot va hokazo olib boriladi. Yuqoridagi tadqiqot turlari orasida publitsistik tadqiqot asosiy o‘rin tutadi. Ko‘rinib turibdiki, axboriy publitsistikada markaziy o‘rm tutuvchi fakt, voqea va hodisalar tafsiloti maqolada ma’lum bir fikr, g‘oyani tasdiqlash uchungina xizmat qiladi. Maqolaninig asosiy maqsadi ijtimoiy hayotning u yoki bu muammolarini aks ettirish va jamoatchilik fikriga havola etishdir. Maqolaninig till va uslubi masalasiga kelsak u rasmiy, ilmiy, adabiy-badiiy, hajviy, publitsistik uslubda yozilishi mumkin, bu maqolaning mavzusi va o‘z oldiga qo‘ygan maqsadidan kelib chiqadi. Mazkur janrda adabiy-badiiy vositalar ham o‘z о ini da qoilaniladi, masalan, ilmiy maqolada bunday vositalardan foydalanilmaydi. Ommaviy jumalistika nashrlarida bosiladigan publitsistik maqolalarda bu vositalardan ma’lum darajada foydalanilsa, adabiy-badiiy jumallarda beriladigan, ijtimoiy hayotni yorituvchi maqolalarda bu vositalar keng qoilaniladi. Binobarin, maqolaning til va uslubi, adabiy-badiiy vositalardan foydalanish maqolaning tipi va xiliga bogliqdir. Maqola janri jurnalistikada juda qadimdan keng qoilanilib keladi. Jahon jurnalistikasi, rus va o‘zbek jurnalistikasida maqola janri ijtimoiy fikrning shakllanishi va taraqqiyotida, ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning o'sishida katta rol o‘ynab kelgan. Jumladan, Turkiston Milliy uyg‘onish davri jurnalistikasida maqola milliy mustaqillik g‘oyasining shakllanishi, mustamlakachilik zulmi, jaholat va qoloqlikka qarshi kurash, ma’naviyat va ma’rifatning taraqqiy etishiga xizmat qiigan. Atoqli o‘zbek adiblari M.Behbudiy, M.Abdurashidxonov, A.Avloniy, Choipon, Fitrat, A.Qodiriy va boshqalar vatan mustaqilligi, xalq erki uchun kurashda mazkur janrdan keng foydalanganlar. Kommunistik tuzum davrida maqola janri yakka g‘oya hukmdorligi uchun xizmat qilib keldi. Shuning uchun ham bu davrda bu janrning bosh maqola, propagandistik (targ‘ib etuvchi) maqola kabi xillari o‘ylab topildi va keng qo‘llanildi. 0 ‘z milliy mustaqilligiga erishgan respublikamizda maqola janri mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ulkan ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy islohotlami amalga oshirishda, milliy istiqlol mafkurasini ommaga singdirishda, madaniyat va ma’rifat taraqqiyotida xizmat qilib kelmoqda. «Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 7-sentyabr sonida pedagogika fanlari doktori, professor Sh.Qurbonovning «Barkamol avlod: Tarbiya tizimining mas’uliyati» sarlavhali maqolasi bosilgan. Nazariy maqola tarzida yozilgan bu materialda mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan katta islohotlar, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bajarilish jarayonlari haqida so‘z boradi. Muallif masalaga chuqur yondashib, uning mohiyatini ochib beradi. Gazetaning shu sonida bosilgan ikkinchi maqola - jurnalist Z.Ashurovaning «Baxt qo rg'oni darz ketmasin» sarlavhali materiali esa amaliy-ijodiy maqola xiliga kiradi. Unda oilani mustahkamlash, farzand tarbiyasi masalalari hayotdan olingan fakt va misollar asosida ochib beriladi. Jurnalist M.Xolmatovaning gazetaning 2005-yil 7-yanvar sonida bosilgan «Bir hovuch suv» sarlavhali maqolasi ham yuqoridagi kabi ma’naviy mavzuda bo‘lib, unda suvning tabiatdagi va inson hayotidagi о'mi, qimmati bayon etiladi. Muallif o‘z fikrlarini tasdiqlash uchun turli hayotiy voqealar, rivoyatlarga murojaat qiladi, obrazli vositalardan keng foydalanadi. Tarixchi olim M.Isomiddinovning « 0 ‘zbekiston ovozi» gazetasining 2005-yil 4-aprel sonida «Moziy ibtidosi» rukni ostida bosilgan «Biz bilgan va bilmagan tarix» sarlavhali maqolasi esa ilmiy maqolaning namunasi bo‘lib, unda respublika qadimshunos olimlari olib borayotgan ishlar, bu sohada topilgan yangiliklar haqida hikoya qilinadi. Maqola ilmiy-ommabop uslubda yozilganligi bilan gazetxonga ma’qul boiishi shubhasiz. Jurnalist O.Shodmonalievning «Tutzorlar uvoli - pillachilik zavoli» sarlavhali maqolasi esa («Xalq so‘zi», 2005-yil, 18 fevral) qishloq xo‘jaligining muhim muammolaridan biri - republikamizda pilla qurtini boqish uchun zarur boigan tut daraxtlarini parvarish qilish, asrab-avaylash masalasiga bag‘ishlangan. Shoir Sirojiddin Sayyidning «Tajovvuz yoxud yana Tojikiston alyumin zavodi haqida» sarlavhali maqolasi («Xalq so‘zi» 2005-yil, 13-sentyabr) tanqidiy ruhda boiib, unda qo‘shni Tojikiston respublikasining Surxondaryo viloyatining janubiy hududlariga tutash joyida o‘mashgan alyumin zavodidan chiqqan zaharli moddalar voha tabiati va aholisining hayotiga xavf solayotganligi ochib tashlanadi. jurnalist B.Egamqulovning gazetaning shu yil 22 fevral sonidan joy olgan «Tekshir-tekshir o‘yini» sarlavhali tanqidiy maqolasi esa korxona va muassasalarda olkazilayotgan o‘rinsiz tekshirishlarning zarari masalasiga bag'ishlangan Maqolaning yana bir turi «Jurnalist tekshiruvi» deb nomlanadi va unda jurnalist hayotda uchraydigan biror salbiy voqea, holat va masala tadqiq qilinib, o‘z munosabatini bildirilgan holda yoritiladi. Mazkur turdagi materiallarni alohida bir janr degan fikrlar ham mavjud. Ammo unda ham maqola janriga xos boigan belgilar - hayotdagi fakt va voqealar chuqur tahlil qilinib, tegishli xulosalar chiqarilishi asosiy o‘nn tutishi nuqtai nazaridan bu xildagi publitsistik asarlar ham maqola janriga oid, deb hisoblaymiz. «Jurnalist tekshiruvi» deganda mazkur materialning yozilish jarayonida qollanilgan usul ham tushunilishi mumkin, ammo bu o‘rmda bu usul natijasida vujudga kelgan ijodiy mahsulot nazarda tutilayotir. «Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 14-sentyabr sonida jurnalist A.Haydarovning «G‘at-gcat qiigan karnaychi» sarlavhali jurnalistik tekshiruvi bosilgan. Unda Buxoro viloyati Qorakol tumanidagi «Yangi bozor» shirkat xo‘jaligi a’zosiga xo‘jalik rahbarlari ko'rsatgan nohaqliklar hikoya qilinadi. Uni gidronasosning ayrim qismlarini o'g'irlashda ayblaydilar va u katta qiyinchiliklar bilan o‘zining haqligini isbotlaydi. Materialda ayrim huquq xodimlarining masalaga bir tomonlama yondashib adolatsizlikka yo‘l qo‘yishlari ham ochib tashlangan. X. Eshmatovning gazetaning shu yil 10 yanvar sonida bosilgan «Qol uchida tuzilgan shartnoma» jurnalistik surishtiruvida esa Toshkent shahar «Yakkasaroy aksiyadorlik jamiyatining 3-mineral suv ishlab chiqarish sex mudiri va jamiyat raisi bilan o‘zi boshqarayotgan sexni o‘z qaramogciga olish bo‘yicha shartnoma tuzganligi, keyinchalik esa jamiyat rahbarlari bu shartnomaga amal qilmaganliklari haqida so‘z boradi. Jurnalist masalaning mohiyatini tekshirib, nohaq sarson qilingan va huquqiy kamsitilgan fuqaroni himoya qiladi. Gazetalarda «Jurnalist tekshiruvi» rukni ostida beriladigan maqolalar tez-tez uchrab turadi. Bu turdagi maqolalarning oddiy maqolalardan farqi shundaki ularda har bir fakt u katta yoki kichik, ahamiyatli yoki ahamiyatsiz bolmasin albatta tekshirilishi va o‘z o‘rnida ishlatilishi lozim. Jurnalistning biror fakt yoki malumot yoxud voqeani bayon etishda yol qo‘ygan xato va chalkashliklar keyinchalik yomon oqibatlarga - materialning tekshirilish jarayonida tasdiqlanmasligi va oqibatda jurnalistgina emas, uni o‘z sahifalarida elon qilgan nashr ham javobgar boiishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, jumalistikaning haqqoniylik tamoyili boshqa janrlardagi materiallardan ham. kola bu janrda aniq va tola qollanilishi talab etiladi. Maqola janri jurnallar sahifalaridan ham keng o‘rin olishi hammaga malum. Chunki ijtimoiy hayotning chuqur qatlamlarini yorituvchi bu jurnalistika turi uchun yuz berayotgan fakt va voqealarning mohiyatini ochib beruvchi bu janr qol keladi. Maqola janri jurnallarning barcha turlaridan doimiy o‘rin oladi. Jumladan, ijtisodiy— siyosiy jurnal boimish «Tafakkur» jumalining deyarli har bir sonida mamlakatimiz moddiy va ma’naviy hayotining turli masalalarini aks ettiruvchi, shu kun uchun muhim va dolzarb muammolarni kolarib chiquvchi maqolalarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, mazkur jurnalning birgina - 2005 yil, 1-sonida bosilgan maqolalarga ko‘z tashlasak fikrimizning yaqqol isbotini kolishimiz mumkin. Jurnal Respublika Ma’naviyat markazining rahbari, publitsist Q.A’zamning «Milliy qadriyatlar: tiklanish zamoni» sarlavhali maqolasi bilan ochiladi. «Millat va ma’naviyat» rukni ostida berilgan bu maqolada jamiyatimizda yuz berayotgan ulkan ma’naviy islohotlar, barcha sohalardagi milliy qadriyatlarimizning tobora tiklanib, hayotimizga singib borayotganligi qator misollar bilan yoritib beriladi. Taniqli adabiyotshunos, 0 ‘zbekiston qahramoni O.Sharafutdinovning «Yangi asr muammolari» rukni ostida bosilgan «Ekologiya va jurnalistika» sarlavhali maqolasida esa shu davrning eng hayotiy va dolzarb muammosi boimish tabiatni asrash masalasi qalamga olinadi. Adib o‘z maqolasida insoniyatni uni kutib turgan katta ekologik tanazzul va halokatdari ogoh qiladi. «XXI asr insoniyat tarixidagi farovonlik va baxtiyorlik asri emas, balki odamzot yashaydigan so‘ngi asr boiib qolsa ham ajab emasdeb yozadi u. Buning uchun yer yuzida yadro urushi boiishi yoki bakteriologik qurollarni ishga solish shart emas. Buning uchun hozirgi ekologik tanazzulning o‘zi kifoya». Muallif bunga misol qilib Orol dengizining qurib qolishi, havoning ifloslanishi va tabiat ustidan keng miqyoslarda olkazilayotgan zug‘umlarni misolga keltiradi. Taniqli adabiyotshunos N.Karimovning jurnalning mazkur sonidan joy olgan «Asr tengdoshi» maqolasi esa ilmiy-adabiy maqola turiga misol boiadi. Unda davrimizning atoqli adibi Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek ijodining yangi qirralari, u yaratgan asarlarning ma’naviyatimizni yuksaltirishdagi o‘rni haqida so‘z boradi. Adabiyot tarixining sinchkov mutaxassisi I.Haqqulnmg «Ruhiyat saboqlari» rukni ostida bosilgan «Asrori Halloj» maqolasi esa IX asrda yashab olgan mutavassuf arbob, johil ulamolar tomonidan olimga mahkum etilgan Mansur Hallojning hayoti va qismati haqida boiib, jurnalxonga bu haqda qator yangi ma’lumotlar beradi. Jurnaldan shuningdek, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotning boshqa turli masalalari haqidagi maqolalar ham o‘rin olgan. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, maqola janri jamiyat hayotining chuqur qatlamlarini aks ettirish, undagi turli masalalar, muammolami hal etishda gazeta va jurnallar hamda ommaviy axborot vositalarining boshqa turlari uchun ham qol keladigan ommabop, ta’siTchan janrdir. Faqat, yuqorida aytib olilgamdek, radio va televideniyeda maqola janri boshqacharoq - radio va televizion chiqishlar nomi bilan ataladi.

Xulosa
Tahliliy jurnalistika axborot yetkazish bilan uni tahlil orqali jamoatchilikka tushuntirishni maqsad qiladi. Masalan, korrespondentsiyaning asosiy axboriy vazifasi “tushuntirish” bo‘lib, o‘tgan voqelikni atroflicha yoritish ustuvorlik qiladi. Uning vazifasi “nimaga?”, “nima sababdan?” degan savollarga javob berishdir. Maqola voqelikning biror bir jihatini, qismini, u bilan bog‘liq muammo, masalaning yechimini ochib berishga qaratilib, “nima qilish kerak?” degan savolga javob berishni ko‘zda tutadi. Taqriz aynan voqelikning o‘zini emas, balki voqelik jarayonida mavjud ob’ektni tahlil qilish orqali unga baho beradi. Jurnalist surishtiruvi esa muayyan voqelik yuzasidan haqiqat sir tutgan holatlarda adolatni qaror toptirish uchun olib boriladi. Sharh janrida muayyan voqea, vaziyat, jarayon yuzasidan olib borilgan tahlilning hayotiy realliklarga qanchalik mos kelishi, mantiqiy qarashlarning asosliligi ko‘rsatib beriladi. Mazkur janrlarni birlashtiruvchi asos esa bu – tahlil va tadqiqotning mavjudligi bilan belgilanadi.