Bo‘z tuproqlar mintaqasi

Z

• 
  = — ⁿ t
  

n

So„ngra barcha quduqlar bo’yicha oqimlar tezliklari haqidagi ma’lumotlar jamlanadi va ularni o„lchovlar soniga bo„linganda, zaxob oqimning o’rtacha tezligi «p» aniqlashdan (takrorlanish) chiqariladi:

V, + V₂ + V3 + Vn

• 
  = ■
  

n

Nazorat savollari:

1. 
   Respublikamizda sizot suvlarining joylashish chuqurligini qanday aniqlanadi?
   
2. 
   Sizot suvlarining minyeralizatsiyasi qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Sizot suvlari va ularni minyeralizatsiyasini qanday priborlar yoki laboratoriyada aniqlanadi?
   

2. 
   Lizimetrik tajribalar yordamida yer osti suvlarining tuproqdan bug‘lanish va o‘simliklardan transpiratsiyaga sarfrni aniqlash.
   

Paxta etishtiriladigan yerlarning 60-70 % ida zaxob sathi 3 m. dan yuqori joylashgan. Undan tashqari, amaliyotning ko„rsatishicha, zaxob sathining yil bo„yi o„zgarish holatini aniqlanishda sug’orish va suv qochirish tarmoqlarini ishlatishdagi muhim davrlar va b.q. hisobga olinadi.

Sug’orish va zaxob oqimi bo„lmagan tekisliklardagi yangi yerlarni o„zlashtirish (Qarshi cho„li va Mirzacho„l, Surxon-SHyerobod voxasi, Amudaryoning quyi oqimi va b.q.) natijasida zaxob sathi so„zsiz ko„tariladi. Bu esa, zaxob yuzasi 3 m. dan yuqori joylashgan yerlar ko„payishiga olib keladi. Zaxob sathi chuqur bo„lmagan sug’oriladigan yerlarda zaxob nafaqat maqbul sug’orish me’yoriga, balki tuproq ayeratsiya qatlamdagi barcha jarayonlarga ham ta’sir etadi.

Tuproq ayeratsiya qatlamida namlik va tuzlarning yuqoriga va pastga harakatlanishi davomida iqlim, gidrogeologik sharoitlar, zaxob sathi va sho’rlanganligi bilan birga tuproqning mexanik tarkibi, tuzilishi va zichligi bo’yicha taxlanishi ham muhim ahimiyat kasb etadi.

Zaxob sarfini aniqlash bo’yicha ko„plab uslublar taklif etilgan. Shu lardan eng mukammali lizimetr uslubidir. Bu uslub bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqotlar qator masalalarni o„rganishga mo„ljallangan:

1. 
   Zaxob satxi va sho’rlanish darajasi turlicha bo„lgan, ziroatchilik qilinadigan yerlar yuzasidan bug„lanish (evapotranspiratsiya)ning jamlanmasi.
   
2. 
   Tuproq yuzasidan bug„lanish hamda G’o’za, beda va makkajo’xori (oq jo„xori)da tarnspiratsiyaga sarflanadigan suv (alohida).
   

3.Sug’orish suvi, yog„ingarchiliklar va zaxob sarfi alohida-alohida.

4.Sug’orish maqsadidagi suv va yog„inlaring zaxob sathi, ayerotsiya qatlamidagi tuproq va suv-fizik xossalariga bog„lik holda singishi (infiltratsiyasi).

5.Sho’r yuvishda tuproqlarning tuzsizlanishi (tuzlarning yuvilishi koeffitsenti) va amal davrida tuzlar miqdorining qayta tiklash (mavsumiy sho’rlanish koeffitsenti) jarayonlari.

6. 
   Turli ziroatlar etishtirgan tuproqlarda namlik va tuzlar harakatiga har bir sug’orish suvi va mavsumiy sug’orish me’yorlarining ta’siri.
   

7.O’simliklar barg shirasi va tuproq yeritmasi konsentratsiyasi.

8. 
   Tuproqdagi oziqa elementlaring o„zgarishi va sug„ orish ta’sirida zaxobga oqib o„tishi.
   
9. 
   Zaxob sathi va sho’rlanish darajasi turlicha yerlarda G’o’za, beda va makkajo„xorining o„sishi, rivojlanishi, hosildorligi va hosili sifati.
   
10. 
    Asosiy ziroatlar uchun zaxobning sho’rlanish darajasi, ayeratsiya qatlami tuprog’ining mexanik tarkibi bo’yicha tuzilishi va zichligiga ko„ra, tahlanishiga bog„lik holda asosiy ziroatlarning zaxob sathini pasaytirish me’yorlari.
    

Ushbu masalalar tuproq qatlamlari aralashmagan, zaxob sathi muqim yoki o„zgaruvchan bo’lgan sharoitda lizimetrlarda o„rganiladi. Bunda zaxob sathi muqim 1; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0 va 3,5 m.da, boshqalarida esa, sun’iy yoki tabiiy o„zgaruvchan chuqurlikda bo„lishi ta’minlanadi.

Qurg„oqchil mintaqalardagi sug’oriladigan yerlarda zaxob infiltratsiyasini o„rganish uchun lizimetrlarga tomonlari 1,2x1m. bo’lgan 1,2m maydon maqbul hisoblanadi.

O„rganilayotgan masalalar bo’yicha M.S.Alimov ixtiro qilgan lizimetrlar yordamida eng aniq ma’lumotlar olish mumkin.

Lizimetr 3-4 mm. Qalinlikdagi temir tunukadan tayyorlanadi, asosiy bakining og„zi burchakli temir bilan kavsharlanib mahkamlanadi. Ta’minlovchi quvurga M.S.Alimov ixtiro qilgan «AP-10-2» asbobning sozlovchi kamyerasi o„rnatiladi. Infiltratsiyalangan suvlar infiltratsiya quvuriga to„kiladi. Buning uchun biriktiruvchi quvur ventili ochiladi. Lizimetr ventili byerkitilganda zaxobning su’niy o„zgaruvchan satxini ta’minlash mukin.

Lizimetrning soddalashtirilgan konstruksiyasini ham ishlatish mukin. Bunda bakning yuzasi 1x1,2 m, balandligi 1,0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; 3,5 m, ta’minlovchi tagligi ham Shu nday yuzali bo’ladi. Lekin balandligi 0,4 m. ni tashkil etadi. U bir vaqtda yoqa suzg„ich vazifasini ham bajaradi.