Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

 
1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning turlari 
Tovarlarni sotish narxlari korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi 
sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari ularning ishlab chiqarish 
va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga 
bog‘liq.
Ishlab chiqarish xarajatlari tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va 
iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha iqtisodiy resurs 
sarflarini anglatadi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xomashyo, asosiy 
va yordamchi materiallar, yonilg‘i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy 
kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, foiz to‘lovlari va 
boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning 
puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. 
Korxonada ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslarni o‘z re-
surslar yoki jalb qilingan resurslardan iborat bo‘lish xarajatlar ham ichki va 
tashqi xarajatlarga bo‘linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs 
va xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan 
xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom ashyo va 
materiallar uchun to‘lovlar, kredit uchun foiz to‘lovlari, ijaraga olingan er uchun 
renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to‘lovlar kiradi. Tashqi 
xarajatlar to‘lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya 
xarajatlari deb ham ataladi. 
 
 

---

231 
Jalb qilinish manbaiga ko’ra xarajatlarining turkumlanishi 
15.1-jadval 
IShLAB ChIQARISh XARAJATLARI 
Tashqi xarajatlar 
Ichki xarajatlar 
Ishchi kuchiga sarflar 
Bino-inshoot amortizatsiyasi 
Xomashyo xarajatlari 
Mashina-uskuna amortizatsiyasi 
Yonilg‘i-energiyaga xarajatlar 
Ijara haqi 
Transport-aloqa xizmatlariga 
xarajatlar 
Qarz pul mablag‘lari va uning uchun 
foizlar 
Bank tijorat xizmatlari uchun 
sarf xarajatlar 
Me‘yordagi foyda 
 
Korxonaning o‘ziga tegishli bo‘lgan resurslardan foydalanishi bilan bog‘liq 
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to‘lovlari shaklida 
chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o‘z resurslari qiymatini 
shunga o‘xshash resurslarning bozor narxlariga taqqoslash orqali amalga 
oshiriladi. 
Korxonada tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo‘lgan to‘lov-
normal (me‘yoridagi) foyda ham, renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning 
tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga bog‘liqlik darajasiga qarab doimiy va