Bozor iqtisodiyotini rivojlanishinishi va O’zbekistonga kirib kelishi Rustamova Dilsaboxon Djurayevna

Mavzuga oid ma’lumotlar va O’zbekistonda yangi tizimni joriy qilinishi.
Demak bozor iqtisodiyoti haqida gapirishdan oldin bozor tushunchasiga berilgan qisqacha ta’rifni keltirib o’tmoqchiman. Bozor tushunchasiga keltirilgan bir qancha tariflar mavjut bular:”Bozor bu sotuvchi va xaridorning uchrashadigan joyi”(1).”Bozor talab va taklifni o’zaro bog’lovchi vosita”(1) va uni aniq bir fikr bilan izoxlasak “Bozor bu sotuvchi va oluvchiga o’z hoxish-irodasini erkin namoyon etib ikki tomon manfaatlafriga imkon va shart-sharoit yaratib beruvchi iqtisodiy tizim deyishimiz mumkin. Biz bozor iqtisodiyotiga yuzlanar ekanmiz u quyidagicha tavsiflanadi: “Bozor iqtisodiyoti shunday xo’jalik tizimiki, u individlarning erkin hamkorligiga,mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning to’g’ridan-to’g’ri erkin tovarlar oldi-sottisiga asoslangan”(1) va uning quyidagicha ijobiy va salbiy jixatlarini aytib o’tishimiz mumkin. Bunda bozor iqtisodiyoti tizimida mulkchilik asosini xususiy mulk tashkil qilishi, xo’jalik subyektlarini erkinligini ta’minlangan bo’lishi. Iqtisodiy aloqa ishtirokchilarining shaxsiy manfaatdorligi taminlanishi kabilardir. Bu tizimning zaif taraflari haqida so’z boshlasak asosiy salbiy holatlarni ko’ramiz bular:
1.Jamiyatda tabaqalanishni yani (boy va kambag’al)likni kelib chiqishi va kuchayib borishi.
2. Iqtisodiy tartibsizliklar.
3. Inson va tabiatga bo’lgan zararlarga e’tiborsizliklardir.
Albatta bulardan yomon xulosa qilishdan oldin ijobiy tarflariga ham e’tibor qaratsak bular:

1. 
   Keraksiz ishlab chiqarishlar kamayishi
   
2. 
   Adolatli daromat taqsimoti
   
3. 
   Iste’molchi huquqi ustivorligi
   

Bozor iqtisodiyoti trizimini boshqa tizimlardan afzal qilib turuvchi va mazmun- mohiyatini o’zida ifodalovchi besh muhim savilga javob bera olishidir. Bu savollar
quyidagicha keltiriladi:

1. 
   Nima ishlab chiqarish,
   
2. 
   Qancha ishlab chiqarish.
   
3. 
   Qachon ishlab chiqarish.
   
4. 
   Qanday ishlab chiqarish.
   
5. 
   Kim uchun ishlab chiqarish.
   

Demak bozor iqtisodiyoti tarixiga murojat qilsak uni hozirgacha ikki bosqichni bosib o’tganini quyidagicha keltiramiz:
1-bosqich. Yovvoyi (asov) bozor iqtisodiyoti.
2-bosqich. Tartibga solingan (madaniylashgan) bozor iqtisodiyoti.(
Yuqoridagilarga qo’shimcha ravishda bozor iqtisodiyotida mavjut “Bozor infratuzilmasi” haqida ham quyidagi ma’lumotlarni aytib o’taman. Bozor infratuzilmasi tarkibiga bozor aloqalari barqarorligiga hizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalarning barchasi misol bo’la oladi. Bular birjalar, savdo uylari, brokerlar va x.k lar. Albatta iqtisodiyot erkin ravishda faoliyat yuritsada ma’lum darajada quyidagi yo’llar orqali davlat tomonidan tartibga solinib turiladi.
Bular monetar siyosat, qattiq va yumshoq monetar siyosat, hisob siyosati va fiskal siyosati kabilardir. Yuqorida keltirib o’tilgan bozor iqtisodiyoti hozirda O’zbekistonda ham amaliy tizim bo’lib kelmoqda. Bu tizimni O’zbekiston o’zida qanday joriy qila oldi degan savolga shunday javob berishimiz mumkinki bozor iqtisodiyotiga o’tishda I.A.Karimovning “O’zbek modeli” yani belgilab berilgan besh tamoilini bosqichma-bosqich a’lo darajada bosib otilgani bo’di. Bu besh tamoil ketma-ketlikda sanab o’tsak:

1. 
   Iqtisodiyotni siyosatdan ustunligi.
   
2. 
   Davlat bosh islohotchi.
   
3. 
   Qonun ustivorligini taminlash.
   
4. 
   Faol ijtimoiy siyosat yuritish.
   
5. 
   Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish.(2)
   

Bu tamoillarga ko’ra bozor iqtisodiyotiga o’tish bu “Sotsiyalistik” yani rejali buyruqbozlik tizimidan butkul voz kechish bilan boshlanadi. Chunki bu tizim taraqqiyot va xalq farovonligini ta’minlay olmay qoldi hamda bozor iqtisodiyotiga o’tish bu iqtisodiy zaruriyatga aylanib bo’lgan edi. Bu yo’l boshlanishida birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o’zbek xalqiga bozor iqtisodiyotiga birdaniga esankiratib qo’yadigan darajada eski tizimdan butkul voz kechib yanki tizimga darxol o’tish bilan emas balki bosqichma-bosqich sabr qilib kelajakda yuksak marralarga erishishimiz uchun yuqoridagi besh tamoilni belgiladi va shunday so’zlar bilan o’z harakatlarinio davom ettirdi yani “Biz yangi uy qurmay turib eskisini buzmaslik yo’lidan boramiz”(3).