Бозордаги монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобатни ривожлантириш самарадорлиги

товарларни бир-бирини ўрнини босишиши баҳоланади. 
1.2 босқич. бозорнинг жуғрофик чегараларини аниқлаш
Бозорнинг жуғрофик чегараси — товарни муомалада бўлиш соҳаси бўлиб, 
унинг чегарасида иқтисодий, техник ёки бошқа имкониятлардан келиб чиққан 
ҳолда ёки истеъмолчи томондан сотиб олиш имконияти бўлган товарни бошқа 
жойда сотиб олиш имконияти бўлмайди. 
Товар бозорларининг жуғрофик чегараларини аниқлашда маҳсулот 
ҳақиқатда етказиб бериладиган минтақалар ёки улгуржи ва чакана савдо 
жойлари ҳисобга олиниши керак. Бунда, ушбу кўрсатилган минтақаларда 
истеъмолчи томонидан сотиб олинадиган товар, яъни товар ишлаб 
чиқарилган жойдаги товар нархи билан уни бошқа ҳудудга етказиш бўйича 
қўшимча харажатлар ўртасидаги фарқ унчалик сезиларли бўлмаслигини 
назарда тутиш лозим. 
Шундай қилиб, товар ишлаб чиқарувчи (етказиб берувчи) ишлаётган 
бозор чегарасини белгилаш, қуйидаги ҳолатлар мумкин бўлади: 
1. 
Етказиб берувчи битта маҳаллий бозорда фаолият кўрсатади ва шу 
ҳудуддаги бошқа бозорларга ушбу етказиб берувчи томонидан маҳсулот 
етказиб берилмайди, бошқа маҳаллий бозорлардаги истеъмолчилар одатда 
ушбу маҳсулотни сотиб олмайдилар. 

---

64 
2. Етказиб берувчи бир нечта маҳаллий бозорларда фаолият кўрсатади, 
уларга ўз маҳсулотини етказади, истеъмолчи эса бошқа бозорда ушбу 
маҳсулотни сотиб олиш имкониятига эга эмас (ёки унга бу фойда 
келтирмайди). 
3. Етказиб берувчи бир нечта маҳаллий бозорларда фаолият кўрсатади, 
истеъмолчилар эса ушбу маҳсулотларни қўшни ҳудуддаги маҳаллий 
бозорларда сотиб олиш имкониятига эгалар (бу улар учун унчалик қиммат 
эмас). 
Кейинги таҳлил ҳар бир бозор учун унинг товар ва жуғрофик чегаралари 
бўйича навбатма-навбат амалга оширилади. 
Бозорларни жуғрофик томондан чегаралаш мумкин бўлган яна битта белги 
бу товарнинг нархи. Агарда олиб кирилган товарнинг нархи ҳудудга келтириш 
билан боғлиқ транспорт ва бошқа харажатларни ҳисобга олган ҳолда ушбу 
ҳудудни ўзида ишлаб чиқарилган товарнинг нархидан унчалик фарқланмаса, у 
ҳолда ушбу минтақалар ягона жуғрофик бозор сифатида кўрилади. 
Етказиб берувчи 
Маҳаллий 
бозордаги 
истеъмолчи 
Маҳаллий 
бозордаги 
истеъмолчи 
Маҳаллий 
бозордаги 
истеъмолчи
Етказиб берувчи 
Маҳаллий 
бозордаги 
истеъмолчи 
местном рынке 
на местном 
рынке 
Маҳаллий 
бозордаги 
истеъмолчи 

---

65 
Товар бозорининг жуғрофик чегараларини белгилаш мақсадида етарли 
маълумотларни тўплаш керак, жумладан, зарурат юзасидан сўров ўтказиш ва 
анкета тўлдириш йўли орқали. Ахборотларни манбалари бўлиб қуйидагилар 
бўлиши мумкин: 
- товарни сотиб олувчилар, ўхшаш (бир-бирини ўрнини босадиган товарлар) 
товарларни сотиб олувчилар; 
- товарни сотувчилар; 
- ҳудди шу товарни бошқа минтақаларда сотувчилар; 
- ўхшаш (бир-бирини ўрнини босадиган товарлар) товарларни сотувчилар; 
- товарни ва ўхшаш (бир бирини ўрнини босувчи товарларни) улгуржи ва 
чакана сотувчилари; 
- статистика органлари; 
- стандартизация органлари; 
- давлат бошқаруви ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари; 
- божхона органлари; 
- бошқа манбалар. 
2 босқич: Бозор субъектларини аниқлаш 
Бозорни уни товар ва жуғрофик чегаралари бўйича белгилаб олингандан 
сўнг бозордаги рақобат ҳолатини таҳлил қилишнинг бозордаги хўжалик 
юритувчи субъектларни аниқлаш ҳисобланади. 
Бозор субъектларини аниқлашни бир нечта манбалари мавжуд: 
1. 
Статистика органлар: Статистика ва тадбиркорлик субъектларини 
рўйхатга олувчи органлар сўровга асосан бозор субъектларининг дастлабки 
рўйхатини тақдим қиладилар. 
2. 
Божхона органлари: Божхона органлари республика ҳудудига 
расмий ва норасмий равишда товар олиб келувчиларнинг ҳисобини олиб 
борадилар. 
3. 
Рақобатлашувчи корхоналар: Бозор субъектларини аниқлашнинг 
самарали усулларидан бири бу кўрилаётган бозордаги рақиблари тўғрисида 
корхонанинг ўзидан сўраш ҳисобланади. Бунинг сабаби, айнан корхона нуқтаи 

---

66 
назаридан рақобатчилар тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлинади. Бундан 
ташқари, устун мавқеини суиистеъмол қилган корхона ўз рақиблари тўғрисида 
тўлиқ маълумотларни беришга ҳаракат қиладилар.
10
4. 
Истеъмолчилар ва харидорлар ўртасида сўров ўтказиш: 
Тушунарли сабабларга кўра кўрилаётган бозордаги истеъмолчилар (жумладан 
олиб-сотарлар) ўзларини етказиб берувчилари ва уларни ўрнини босувчилар 
тўғрисида маълумотга эга бўладилар. 
5. 
Бошқа манбалар, жумладан матбуот, телевидение, радио, реклама, 
каталоглар ва бошқалар.. 
3 босқич: Ахборот тўплаш. 
Таҳлил ўтказиш учун статистика ва божхона маълумотларидан, 
сўровлардан, анкеталаш, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳисоботлари ва 
бошқа ҳужжатларидан, шунингдек маълумотларнинг бошқа манбаларидан 
фойдаланилади. 
1. Ўзбекистон Республикаси статистика қўмитаси ва унинг ҳудудий 
органлари 1 иловага мувофиқ сўров бўйича белгиланган тартибда ва 
муддатларда товарни ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг рўйхатини, ҳамда 
ишлаб чиқаришнинг ялпи ҳажми, импорт ва экспорт ҳажмларини тақдим 
этадилар 
2. Ўзбекистон Республикаси божхона қўмитаси ва унинг ҳудудий 
органлари 2 иловага мувофиқ шаклда сўров олинган кундан эътиборат 5 иш 
кунидан кечикмаган ҳолда кўрсатилган товарни импорти ва экспорти билан 
шуғулланадиган хўжалик юритувчи субъектларнинг рўйхатини тақдим 
этадилар 
3. Мулк шаклидан қатъи назар хўжалик юритувчи субъектлар 3 иловага 
мувофиқ 10 иш кунидан кечикмаган ҳолда ишлаб чиқариш қувватлари, ишлаб 
чиқариш ва сотиш ҳажмлари, асосий истеъмолчилари, импорт ва экспортнинг 
ҳажмлари тўғрисидаги маълумотларни тақдим этадилар. 
10
Шуни эътиборга олган ҳолда, шунингдек, ушбу корхоналар кўрилаётган бозорга тааллуқли бўлмаган рақибларини 
сонини ошириб кўрсатишга ҳаракат қилишлари мумкин. 

---

67 
4 босқич. Хўжалик юритувчи субъектларнинг бозор улушини ва бозор 
тузилмасини ҳисоблаш 
Бозор 
тузилмасини 
барча 
эконометрик 
кўрсатгичлари 
(бозор 
концентрацияси) бозордаги хўжалик юритувчи субъектларни бозор улушини 
ҳисоблашга муҳтож бўлади. Бозор улушини ҳисоблаш учун хўжалик юритувчи 
субъектнинг сотиш хажми ва бозорнинг умумий ҳажми асосида ҳисобланади. 
Хўжалик юритувчи субъектнинг бозор улуши товарни тегишли бозор 
чегарасида сотиш хажмини ушбу бозорнинг умумий ҳажмига фоиздаги 
нисбатини намоён қилади. 
Бозор улушлари қуйидаги тартибда ҳисобланади: 
1. Умумий сон ҳажми (натурал ва ёки қиймат кўринишида) қуйидаги формула 
ёрдамида аниқланади: