Бухоро вилояти Республиканинг жанубий ғарбий ҳудудида ҳамда Қизилқум саҳросининг марказий қисмида жойлашган

2.1.4. Тупроқ шароити
Бухоро вилоятининг суғориладиган ерлари сахро минтақасига хос бўлиб, қадимдан суғориладиган ўтлоқи аллювиал, ўтлоқи-саҳро ва ўтлоқ-тақирли, ўтлоқи-ботқоқ тупроқлар кенг тарқалган. Юқорида келтирилган тупроқ турларининг майдони 2.4.1. жадвалда келтирилган.
2.1.4.1-жадвал
Бухоро вилоятининг суғориладиган ҳудудида тарқалган тупроқ турлари ва майдони, минг га

Тупроқ тури	Майдони, минг га	%
Ўтлоқи-аллювиал тупроқлар	241,2	87,7
Тақир-ўтлоқи тупроқлар	22,0	8,0
Сур тусли қўнғир тупроқлар	11,3	4,1
Ўтлоқи-қумоқ тупроқлар	0,5	0,2

Келтирилган жадвал маълумотларини кўрсатишича вилоятнинг суғориладиган ерларини 87,7% ўтлоқи-аллювиал тупроқларидан иборат. Ушбу тупроқ турлари вилоятнинг Вобкент, Бухоро, Пешку, Қоракўл, Олот туманларида кенг тарқалган. Бу тупроқлар қадимдан суғориладиган, маданийлашган унумдор тупроқлар бўлиб, ҳайдалма қатлам (0-40 см) таркибидаги гумус миқдори 0,86-1,6% ни, умумий азот 0,06-0,12% ни, умумий фосфор 0,11-0,18% ни ташкил қилади.
Тақир-ўтлоқи тупроқлар тарқалиш майдони бўйича ўтлоқи аллювиал тупроқлардан кейин иккинчи ўринда туриб, майдони 22,0 минг гектарни ташкил қилади. Бу тупроқлар вилоятнинг рельеф бўйича юқори қисмларини ўз ичига олади, шунингдек ўтлоқи-аллювиал тупроқлар таркибида гумус миқдори 0,50-0,80 % ни, умумий азот 0,04-0,8% фосфор эса 0,8-0,14% ни ташкил этади.
Вилоят тупроқларининг механик таркиби ҳар хил бўлиб, тупроқ турлари бўйича 36,2-74,0% и ўрта механик таркиблидир (асосан Бухоро, Пешку, Ромитон, Ғиждувон, Қоровулбозор туманлари).
Механик таркиби оғир тупроқлар нисбатан кўпроқ Когон ва Вобкент туманларида, енгил механик таркибли тупроқлар эса Шофиркон, Жондор ва Қоракўл туманларида тарқалган.
Вилоят тупроқлари яхши сув-физик хоссаларга эга бўлиб, қишлоқ хўжалик экинларига механик ишлов бериш, сув ўтказувчанлиги, намликни сақлаш хусусиятлари жуда қулайдир.
Суғориладиган тупроқларни ҳаракатчан фосфор билан таъминланганлик даражаси бўйича 5,7% майдон жуда кучсиз, 39,5% ўртача, 3,4% юқори ва 0,5% майдон жуда юқори таъминланган.
Ҳаракатчан калий бўйича эса 1,1% майдон жуда кучсиз, 49,2 % кучсиз, 40,2% ўртача, 8,6% кучли ва 0,9% майдон юқори таъминланган. Ушбу маълумотлардан маълумки суғориладиган ерларда етиштириладиган барча қишлоқ хўжалиги экинларидан мўл, сифатли ва кафолатланган хосил олиш учун минерал ўғитлардан максимал даражада фойдаланиш талаб қилинади.
Мелиоратив кадастр маълумотларига қараганда, суғориладиган майдонларнинг 13 % ни (35,9 минг гектар) яхши ерлар, 73 % ни (202,0 минг гектар) қониқарли ва 14 % ни (37,0 минг гектар) қониқарсиз ерлар ташкил этади.
“Аму-Бухоро” ирригация тизимлари ҳавза бошқармаси қошидаги Мелиоратив экспедиция томонидан доимий равишда Бухоро воҳасида суғориладиган майдонларнинг шўрланганлик даражаси мониторинги юритиб келинмоқда. Бу маълумотлар ерларнинг мелиоратив ҳолатини баҳолашда муҳим ўрин эгаллайди. Ҳар йили 1 ноябрь ҳолатида Бухоро вилоятида суғориладиган майдонларнинг шўрланганлик даражаси бўйича тақсимланиши жадвали янгиланади. Мазкур йўналишдаги 2017 йил 1 ноябрь ҳолатига малумотлари 2.1.4.2-жадвалда ни киритилган.
2.1.4.2-жадвал.
Бухоро вилоятида суғориладиган майдонларнинг шўрланганлик даражаси бўйича тақсимланиши

Жами суғорила-диган майдон (минг.га)	Шу жумладан
	Жами шўрлан-маган майдон, (минг.га)	%	Жами шўрлан-ган майдон, (минг.га)	%	Шундан
					кучсиз шўрлан-ган майдон, (минг.га)	%	ўртача шўрлан-ган майдон, (минг.га)	%	кучли шўрлан-ган майдон, (минг.га)	%
275,0	39,4	14,3	235,53	85,7	171,1	62,2	58,1	21,1	6,3	2,3

2.1.4.2-жадвалда келтирилган маълумотларга кўра, Бухоро вилоятида 275,0 минг гектар суғориладиган ерларнинг 85,7 фоизи (235,53 минг га) турли даражадаги шўрланган ерлардир. Жумладан 62,2 % (171,1 минг га) ерлар кам шўрланган, 21,1 % (58,1 минг га) ерлар ўртача шўрланган, 2,3 % (6,3 минг га) ерлар кучли шўрланган ва ерлар тоифасига киради. Шўрланмаган ерлар 14,3 % (39,4 минг гектар)ни ташкил этади.

Бухоро вилоятининг суғориладиган ерлари асосан иқлим бўйича қурғоқчил, рельефи бўйича текислик минтақасида ва гидрогеологик жихатидан III-гидрогеологик яъни, сизот сувларини буғланиш минтақасида жойлашганлиги учун табиий равишда доимо шўрланишга мойил ерлар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам вилоят ҳудудидаги барча тупроқ турлари турли даражада шўрланган.
“Ўздаверлойиха” институтининг берган маълумоти бўйича вилоятнинг суғориладиган ерларини 80-90%и шўр тупроқлар ҳисобланади.
Шўрланган тупроқ шароитида қишлоқ хўжалик экинларидан мўл, сифатли ва кафолатланган ҳосил етиштириш кўп жиҳатдан тупроқ таркибидаги туз-сув режимларини тартибга келтиришга боғлиқ.
Тупроқларнинг туз-сув режимлари асосан мавжуд коллектор-зовур тармоқлари ёрдамида шўр ювиш ва экинларни суғориш ҳамда экинларни етиштириш технологияларига амал қилиш эвазига тартибга туширилиб келинмоқда. Лекин қўлланилаётган тадбирлар тупроқни туз-сув режимларини ўсимликлар учун талаб қилинадиган даражада сақлаб туришни таъминлай олмайди. Бунинг асосий сабаблари суғориладиган ерларни табиий (тупроқ тури, тузилиши, таркиблари, хоссалари, унумдорлиги, гидрогеологик шароитлари) ва сув-хўжалик (суғориш ва коллектор-зовур тизимлари, суғориш тартиблари, экинларни жойлаштириш структураси, алмашлаб экиш ва маҳсулот етиштириш технологиялари) шароитларини етарлича ўрганилмаганлиги ва такомиллаштирилмаганлигидир.
Маълумки, тупроқлар таркибида тузлар доимо ўзгарувчан бўлиб, коллектор-зовур тармоқлари мавжуд жойларда шўр ва қишлоқ хўжалиги экинларни суғоришлар, қатор ораларига ишлов беришлар тузларни камайишига олиб келади, аксинча коллектор-зовур тармоқларини талаб даражасида ишламаслиги, минераллашган сизот сувларини ер юзига яқин жойлашиши, шўрни ювмаслик, экинларни қатор ораларига ва умуман ерга ишлов бермаслик туз тўпланишига олиб келади. Натижада мавсум ёки бир йил давомида тузларнинг ижобий ёки салбий томонга ўзгаришига олиб келади.
Шўрланган ерларни бир тоифадан бошқа тоифага ўтишининг асосий сабаби кучли ва ўртача шўрланган ерларни катта меъёрда шўрини ювиш билан боғлиқ. Бундай тоифадаги шўрланган ерларнинг таркибидаги тузлар вақтинчалик ернинг туб қатламларига яъни сизот сувларигача чўктирилиб, уларнинг бир қисми зовур тармоқлари орқали чиқиб кетса бошқа бир қисми эса чўкма ҳолида тупроқ таркибида сақланиб қолади.
Вилоят тупроқларини шўрланиш ҳолатини чуқур ўрганиш учун йил мавсум давомида суғориладиган ерларга экинларни суғориш ва шўр ювиш натижасида оқиб келадиган тузлар миқдори ва коллектор-зовур тармоқлари орқали чиқиб кетаётган сув таркибидаги тузларни ўзаро нисбати билан тупроқни туз мувозанати аниқланади.
Вилоятнинг суғориладиган ерларини туз мувозанати салбий бўлиб, унинг кирим қисмини чиқим қисмига нисбатан камлигини кўрсатади. Лекин шунга қарамасдан суғориладиган ерларда мавсумий туз тўпланиш жараёни давом этмоқда.
Умуман Бухоро вилоятининг суғориладиган шўрланиш даражаларини ўрганиб қуйидагиларни хулоса қилиш мумкин:

• 
  кўп йиллар давомида тупроқнинг шўрланиш жараёнини ўзгаришини кузатиш шуни кўрсатадики, вилоятнинг 48,1% суғориладиган ерларида шўрланган тоифа майдонлар кўпайган (Қоровулбозор, Қоракўл, Жондор, Олот, Бухоро, Риштон туманларида) 15,0% суғориладиган ерларда шўрланган майдонлар камайган (Пешку, Когон туманларида), 25,7% суғориладиган ерларда эса шўрланган майдонлар ўзгармасдан ҳудуд ичида тузларнинг ўзаро тақсимланиши содир бўлган (Шофиркон, Ғиждувон);
  
• 
  суғориладиган ерларни туз режимини ўзгариши тахлил қилинганда вилоятнинг 70% майдонида шўр ювиш натижасида шўрланган майдонларни бир тоифадан бошқа тоифага яъни кучли шўрланиш даражасидан ўртача шўрланиш даражасига, ўртача шўрланиш даражасидан эса кучсиз шўрланиш даражасига ўтиши қайд қилинди.
  
• 
  вилоят бўйича суғориладиган ерларни туз мувозанати салбий мувозанат бўлиб, унинг кирим қисми чиқим қисмига нисбатан камлиги аниқланди. Лекин вилоятнинг асосий суғориладиган ерларида мавсумий туз тўпланиш жараёни давом этмоқда.