Buxgalteriya esabı hám audit” baǵdarı 501-topar studenti Dosimbetova Gulfayruzdiń

I-Bap. “finanslıq esap hám esabat” pánine kirisiw
1.1 Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında buxgalteriya esabınıń zárúriyatı hám tutqan ornı
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskenligi munasábeti menen qısqa dáwir ishinde respublikamız ekonomikasın kóteriw ushın bir qatar ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıw, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw jáne onı rawajlandırıw ushın sociallıq-ekonomikalıq, huqıqıy hám siyasiy shárt-shárayatlar jaratıldı.
Xalıq aralıq biznes tili retinde buxgalteriya esabı mámleket nızamların orınlanıwın kepillik beriwi, isbilermenlikti rawajlantirilishiga mulkdi saqlaw hám kóbeyiwine xizmet etiwi, mápdarlar tárepinen zárúrli ekonomikalıq qararlardı qabıllawda zárúr bolatuǵın tolıq hám ishonarli informaciyalardı waqıtında jetkizip beriwi kerek.
Buxgalteriya esabı hám esabatın kárxana, shólkem hám shólkem basshısı quraydı hám ol tómendegi huqıqlarǵa iye:
- bas buxgalter baslıqlıǵında buxgalteriya esabı xızmeti shólkemlestiriw yamasa shártnama tiykarında tartılǵan buxgalterlar xızmetinen paydalanıw ;
- buxgalteriya esabın júrgiziwde shártnama tiykarında qánigelesken buxgalteriya firmalarına yamasa quramına buxgalteriya esabı sub'ekti kiretuǵın oraylasqan xojalıq birlespeleri esabı bólimine tapsırıw ;
- buxgalteriya esabın ǵárezsiz júrgiziw.
Buxgalteriya esabın júrgiziwge baylanıslı bolǵan basshılar, buxgalterlar hám basqa shaxslar buxgalteriya esabın shólkemlestiriw hám júrgiziwde buxgalteriya esabınıń tiykarǵı principlerıge ámel qılıwları kerek.
Eń áhmiyetlisi mınada, ǵárezsizliktiń dáslepki jılları respublikamizning óz rawajlanıw jolin aktiv izlew, watanımızdı erkin, kúshli hám gúlleniw tapıp atırǵan úlkege aylandırıwǵa umtılıw dáwiri boldı. Ózbekstan Respublikasınıń siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizlikke jetiwinde, ekonomikalıq strategiyanı ámelge asırıw ushın, bárinen burın, social jóneltirilgen bazar ekonomikasın basqıshpa-basqısh qáliplestiriw hám oǵan ótiwdiń strategiyalıq baǵdarın belgilep alıw zárúrli bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek, finanslıq esaptı rawajlandırıw, reformalaw tikkeley bazar munasábetlerine ótiw menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Bul bolsa respublikamızda finanslıq esaptı xalıq aralıq ulgiler talapları tiykarında jetilistiriwdi zárúriyat etip qoyıp atır, ásirese, respublikamizning jáhán jámiyetshiligine qosılıwı, túrli xalıq aralıq shólkemlerde qatnasıwı ekonomikalıq kórsetkishlerdi ámeldegi kriteryalarǵa salıstırıwlawda esaptıń stilistik principlerıni jáhán ámeliyatında qabıl etilgen ulgiler talaplarına juwap beriwdi talap etedi.
Bul maqsetke erisiw ushın buxgalteriya esabınıń hasası esaplanǵan finanslıq esaptı jetilistiriw, esaptı ámelge asırıwda jańa progressiv usıllardı qóllaw, xojalıq iskerligin analiz qılıw járdeminde paydalanilmay atırǵan rezervlerdi izlep tabıw hám olardı óndiriske jóneltiriw sol kúnniń aktual máselelerinen biri bolıp esaplanadı.
Buxgalteriya esabın jetilistiriwde, bárinen burın, rawajlanǵan mámleketler degi buxgalteriya esabı sistemasınan keń paydalanıw kerek. Mámleketimizde ámel etip kiyatırǵan buxgalteriya esabı sistemasın xalıq aralıq ulgiler hám normalar talapları dárejesinde shólkemlestiriw dáwir talabı esaplanadı. Shet el mámleketlikler ámeliyatınan ekenin aytıw kerek, sol mámleketlerde buxgalteriya esabınıń 3 túri ámel etedi:
basqarıw esabı ;
finanslıq esap ;
salıq esabı.
Basqarıw esabı ózinde sonday esap maǵlıwmatların jıynaydiki, bul maǵlıwmatlar tek kárxananıń ózinde basqarıw ushın zárúr bolıp tabıladı. Basqarıw esabı islep shıǵarıw ǵárejetleri esabı hám ózine túser bahasın kalkulyatsiya qılıw menen birge, ol ámeldegi jaǵdaydı analiz etiw, qarar qabıllaw, kompyuterler hám texnologiyalıq programmalardan paydalanıw, resurslardan paydalanıw hám ózine túser bahasınıń qáliplesiwin basqarıw, ǵárejetlerdiń normadan shetke shıǵıwın analiz etiw hám basqalardı óz ishine aladı. Basqarıw esabı maǵlıwmatlarında maǵlıwmatlardı tez alıw, oqıw hám olardan paydalanıp, operativ basqarıw qararların qabıllaw múmkinshiligi bolıwı kerek.
Finanslıq esap sonday maǵlıwmatlardı ózinde sáwlelengen etediki, bul maǵlıwmatlar tekǵana kárxana iskerligine basshılıq qılıwda paydalanıladı, bálki sırtqı paydalanıwshılarǵa da tiyisli maǵlıwmatlar usınıs etiledi. Finanslıq esap informaciyalardı ulıwmalastırıw hám sintez etiwge jóneltirilgen. Ol birpara dáwir ushın kárxana paydasın operativ anıqlawǵa, kárxananıń aktivleri hám passivlarini esabat balansı formasında ulıwmalastırıwǵa, kárxananıń múlkshilik hám finanslıq jaǵdayın tariyplewge múmkinshilik beredi.
Salıq esabı kárxana, shólkem hám mákemelerde salıqlar hám jıynawlardı waqıtında hám tuwrı esapqa alıw, salıq jeńilliklerin qóllaw hám de olardı waqıtında byudjetke ótkerilip barılıwın támiyinlep beretuǵın buxgalteriya esabı turi bolıp tabıladı. Salıq esabı óz usılları járdeminde salıq hám jıynawlar, olardıń ob'ekti, sub'ektleri hám salıqqa tartıw bazasın, tólew múddetlerin anıqlap beredi.