Buxgalteriya esabı hám audit” baǵdarı 501-topar studenti Dosimbetova Gulfayruzdiń

1. 2. “Finanslıq esap hám esabat”nıń predmeti hám tiykarǵı wazıypaları
Múlkshilik hám tarmaq formasından qaramastan, barlıq kárxanalarda buxgalteriya esabı júritiledi. Ol kárxana daǵı xojalıq qarjlarınıń dúzilisi, jaylanıwı, qaysı dereklerden shólkemleskenligi hám de xojalıq procesi hám mámileleri tásiri astında bo'lay atırǵan ózgerislerdiń barıwı ústinen úzliksiz qadaǵalaw júrgizedi.
Buxgalteriya esabında kárxana qaramaǵındaǵı aqshalar, xojalıq procesi, onıń tásiri astındaǵı xojalıq qarjlarınıń kólemi, dúzilisi, jaylanıw hám tayınlanishidagi júz bolatuǵın ózgerisler sáwlelendiriledi hám de kárxanalar xojalıq iskerliginiń finanslıq nátiyjeleri anıqlanadı.
“Buxgalteriya esabı tuwrısında”gi Nızamnıń 6 -statyası2 ge qaray “Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleri, Ózbekstan Respublikasında dizimge alınǵan yuridikalıq shaxslar, olardıń Ózbekstan Respublikası aymaǵında hám de odan sırtda jaylasqan karxana filialıları, wákilxanaları, filialları hám basqa strukturalıq bólindileri buxgalteriya esabı sub'ektlaridir”.
Buxgalteriya esabı járdeminde ámeldegi materiallıq bahalıqlar, pul qarjlarınıń háreketi baqlanadı hám qadaǵalaw etiledi, ónim islep shıǵarıw jáne onı satıw menen baylanıslı ǵárejetler anıqlanadı, xojalıq iskerliginiń finanslıq nátiyjeleri hám kárxananıń ulıwma múlki haqqındaǵı maǵlıwmatlar tabıladı.
Buxgalteriya esabı hár qanday sistemada da tómendegi ush funkciyanı atqaradı :
1) informaciya beriw;
2) baqlaw ;
3) basqarıw sheshimlerin islep shıǵıw.
Buxgalteriya esabı tómendegi ush funkciyanı atqaradı :
1) informaciya jıynaw, ulıwmalastırıw, gruppalastırıw hám de onı usınıw;
2) baqlaw ;
3) basqarıw qararların qabıllaw.
Bul funkciyalardı orınlawda finanslıq esap hár túrlı usıllardan paydalanıwı múmkin. Sonıń menen birge, finans esabı hár túrlı social sistemalarda arnawlı bir sistemanıń maqsetine qaray hár túrlı wazıypalardı orınlawı múmkin.
Buxgalteriya esabınıń tiykarǵı wazıypaların túsinip alıw ushın onıń ob'ektlerin bilip alıw kerek boladı. Bul ob'ektler tómendegi 4 gruppadan shólkemlesken:
1. Kárxana aqsha (resurs ) lari: miynet quralları, tavar -materiallıq baylıqlar, pul qarjları, tayın ónim, ustav fondı (kapitalı ), basqa hár túrlı fondlar, kelesindegi ǵárejetler hám tólewler rezervi, kárxanalar paydası esabınan tashkil etilgen hár túrlı rezerv hám hakozolar. Bul mablaglar kárxananıń islep shıǵarıw procesi ushın tiyisli sharayat jaratıp beredi.
2. Kárxanalarda júz bo'lay atırǵan zárúrli processler: tavar -materiallıq baylıqlardı tayarlaw, ónim islep shıǵarıw, tayın ónim, orınlanǵan jumıs hám xızmetler realizatsiyasi, kapital qurılıs hám basqa processler.
3. Esaplaw mámileleri: byudjet, buyım jetkizip beretuǵın hám jalawshılar, qarıydarlar, jumısshı hám xizmetkerler, mámleket banki hám basqa bankler hám de taǵı basqa shólkem hám shaxslar menen esaplawıwlar.
4. Kárxana xojalıq iskerliginiń finanslıq nátiyjeleri: jámááttiń tabısı, payda hám zıyanleri.
Bul ob'ektlerdi úyreniw hám baqlaw processinde onıń wazıypaları júzege keledi.
Házirgi dáwir talabınan kelip shıqqan halda buxgalteriya esabı aldına qoyılǵan talaplar tiykarlanıp tómendegilerden ibarat :
-qatań birdeylik (unifikaciyalanganlik);
-islep shıǵarıw tapsırmalarınıń orınlanıwın aksettiradigan kórsetkishlerge tıykarlanıwı ;
-salıq salıw bazasın hám byudjetke basqa ajıratpalardı tuwrı esaplaw.
Jámiyette finanslıq esap maǵlıwmatlarınan júdá keń kólemde paydalanıladı. Bul paydalanıwshılar óz gezeginde ush gruppaǵa bólinedi:
kárxana basqarıwshıları ;
finanslıq mápdar shaxslar ;
finanslıq mápdar bolmaǵan shaxslar
Sırtqı paydalanıwshılardı tiykarlanıp tómendegi kórsetkishler qızıqtiradi:
Kárxana aktivleri hám passivlarining dúzilisi;
Kárxananıń likvidligi;
Óziniń hám tartılǵan kapitaldıń úlesi;
Aktivlerdiń aylanıw tezligi;
Barlıq aktivler hám realizatsiya etilgen ónimdiń rentabelligi;
Kárxana qalewinde qalatuǵın sap payda ;
7. Tolıqnǵan dividendlardıń úlesi (eger aksiyadorlik jámiyeti bolsa ).
Sebebi informaciyadan paydalanıwshılar óz mápin gózlegen halda ol yamasa bul informaciya dáreklerinen paydalanadılar. Mısalı, salıq shólkemleri salıqqa tartıw ushın finanslıq esabat, deklaratsiya hám tekseriw maǵlıwmatlarınan paydalanadılar, qarıydar ónim bahasınıń tıykarlanıw dárejesin finanslıq esabattan aladılar hám taǵı basqa.
Buxgalteriya esabı tómendegi wazıypalardı sheshiwge qaratılǵan :
-ámeldegi hám potencial qarjı iyesiler hám kreditorlardıń túsiniwi ushın qolay hám qalıs informaciyanı usınıw ;
-ámeldegi hám potencial qarjı iyesiler hám kreditorlarga kutilajak dáramatlar menen baylanıslı summalar, waqıt hám táwekelchiliklar haqqında oylawǵa járdem beretuǵın informaciyanı usınıw ;
-kárxananingxo'jalikresurslari, onıńmajburiyatlari, múlk quramı jáne onıń payda bolıw dárekleri, sonıń menen birge, olardıń ózgerisleri haqqındaǵı informaciyanı usınıw.
Finanslıq esap hám finanslıq esabattı dúziw pul ańlatpasında ámelge asıriladı.
Buxgalteriya esabında sistemalı tóplanǵan hám islengen informaciyadan kárxana sırtındaǵı paydalanıwshılarına usınıwdıń tiykarǵı usılı bolıp ulıwma belgilengen sırtqı esabatı esaplanadı.
Finanslıq esabattan tekǵana kárxana ishinde paydalanıw, bálki ol tiykarlanıp sırtqı paydalanıwshılarǵa jóneltirilganligi sebepli, xalıq aralıq qaǵıyda hám standartlarǵa muwapıq ótkeriliwi kerek bolǵan auditorlik tekseriwi zárúr ekenligin de xarakterleydi.
Auditor juwmaǵı ǵárezsiz auditorlik firması tárepinen finans esabatına túsindirmelerdi sáwlelendirgen halda dúziledi. Sonıń menen birge, finans esabı hám esabatı sistemasın shólkemlestiriw waqtında inflyatsiyani esapqa alıw zárúrli másele esaplanadı.
Bunday jantasıw eki sebep menen tusintiriledi, baslanǵısh bahalar, kárxana pitim ámelge asırılǵan sekundında tólewdi ámelge asırǵan yamasa aqshalardı alǵan haqıyqıy bahalardı ańlatadı : baslanǵısh bahalar, ádetde, ǵárezsiz serikler ortasında kommerciya pitiminiń dúzilisi nátiyjesi esaplanadı hám sol sebepli qalıs hám tekserip tóliytuǵın finans operatsiyalarınıń kórsetkishlerinen ibarat boladı.
Kontseptual tiykarlar - bul buxgalteriya esabınıń bazar ekonomikası sharayatındaǵı modelin xarakteristikalaytuǵın sistema. BHMS ga muwapıq kontseptual tiykarlar besew strukturalıq bólekten ibarat bolıp, olar joqarıdaǵı sorawlarǵa juwap beriw ushın xızmet etedi.
Buxgalteriya esabınıń kontseptual tiykarları buxgalteriya esabınıń paydalanıwshıların informaciya menen támiyinlew wazıypasınan kelip shıǵadı. Anıqrog'i, buxgalteriya esabı beretuǵın maǵlıwmat, yaǵnıy finanslıq esabattan paydalanıwshılar, olardıń informaciyaǵa bolǵan mútajligi, áne sol informaciyanıń sapası hám de mazmunı, onı tán alıw etiw kriteryaları, olardı tayarlaw hám usınıw qaǵıydalarınıń barlıǵı kontseptual tiykarlar menen belgilenip qóyıladı.