Buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi bha-99-2 guruhi talabasi marqayev asadbek

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT” YO’NALISHI BHA-99-2 GURUHI TALABASI

MARQAYEV ASADBEK
“MOLIYA” fanidan
NAZORTA ISH


Toshkent-2023

27-variant

1. 
   Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar.
   
2. 
   Inflyatsiya indeksi va uni topish formulasi.
   
3. 
   Rentabellik koeffitsientlari va ularning mohiyati.
   

1. Oz egalarining boshqa qimmatli qogozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning opsionlari, qimmatli qogozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qogozlar. Hosilaviy qimmatli qogozlar nima? Hosilaviy qimmatli qogozlarning emitenti – bu HQQni chiqaruvchi va ushbu qimmatli qogozlar egalarining oldida ular boyicha oz nomidan majburiyatga ega bolgan yuridik shaxsdir. Hosila qimmatli qogozlarni chiqarish togrisidagi qaror uni chiqarish vakolatiga ega bolgan emitentning boshqaruv idorasi tomonidan qabul qilinadi.

Hosila qimmatli qogozlar naqd hamda naqdsiz shakllarda chiqarilishi mumkin. Naqdsiz shaklda chiqarilgan hollarda ular global sertifikat HQQning naqdsiz shaklidagi butun nashrini (yoki bir qismini) tasdiqlovchi va depozitariyda saqlanadigan, shuningdek, bir martalik sertifikat uchun talab etiladigan barcha rekvizitlar, HQQ nashri emissiyasi va muomalasining umumiy shartlari royxatini oz ichiga olgan hujjat bilan rasmiylashtiriladi.
Hosila qimmatli qogozlar sinflarga va seriyalarga bolinishi mumkin. Hosila qimmatli qogozlar sinflarga va seriyalarga bolinishi mumkin. Sinf – bu uning negizida bitta bazis aktivi yotadigan bir turidagi hosila qimmatli qogozidir. Seriya – bu ijro baxosi va amal qilish muddati bir xil bolgan bir sinfning hosila qimmatli qogozlaridir.
Hosila qimmatli qogoz oz ichiga olishi lozim: Hosilaviy qimmatli qogoz bir donasining narxi, miqdori va boshqalar uning nominal qiymati, emitenti bazis aktivining sertifikatsiyasi qimmatli qogozning turi, xili, toifasi
Hosila qimmatli qogozlar bilan bogliq munosabatlarda quyidagilarga yol qoyilmaydi: oldi-sotdisi muddatini kechiktirishga; bitim rasmiylashtirilayotgan yilda sotuvchining mulki bolmagan hosila qimmatli qogozlarning sotilishiga; bitim rasmiylashtirilayotgan yilda sotuvchining mulki bolmagan hosila qimmatli qogozlarning sotilishiga; HQQning amal qilish muddati tugayotgan kunda ularning sotilishiga,
Opsion (nemischa option sozidan) – emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qogozlarini opsionda korsatilgan muddatda qatiy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qogoz. Opsionning oziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qogozning ozini xarid qilmaydi, balki uni sotib olish yoki sotish huquqiga ega boladi. Bunda u ozining xarid qilish yoki sotish huquqidan foydalanishi yo bolmasa, undan voz kechishi mumkin. Opsion
Opsion shartnomasida ikki tomon ishtirok etadi opsion xaridori (egasi) – malum miqdordagi qimmatli qogozlarni sotib olish yoki sotish huquqiga ega boladigan shaxs hamda sotuvchi (ustiga yozuvchi) – tegishli ravishda ushbu qimmatli qogozlarni sotish yoki xarid qilish majburiyatini oz zimmasiga oluvchi shaxs.
Barcha opsionlar ikki xilga bolinadi. Xarid qilish uchun opsion "kollopsion" (call) sotish uchun opsion – potopsion (put)
Xarid qilish opsioni (call) kelajakda hosila qimmatli qogoz tomonidan belgilangan shartlarda bazis aktivini sotib olish huquqini beradi. Sotish opsioni (put) oz egasiga kelajakda bazis aktivini hosila qimmatli qogoz shartlariga muvofiq sotish huquqini beradi.
Opsionlar "Yevropa opsionlari" va "Amerika opsionlari"ga bolinadi. Yevropa opsioni – bu uning ijro etilishiga faqat kelishilgan bolajak sanada ruxsat etiladigan shartnomadir. Yevropa opsioni – bu uning ijro etilishiga faqat kelishilgan bolajak sanada ruxsat etiladigan shartnomadir. Amerika opsioni – bu uning ijro etilishiga kelishilgan sanagacha va kelishilgan bolajak sanada istalgan yilda ruxsat etiladigan shartnomadir. Amerika opsioni – bu uning ijro etilishiga kelishilgan sanagacha va kelishilgan bolajak sanada istalgan yilda ruxsat etiladigan shartnomadir.
Mukofot – xaridor tomonidan sotuvchiga opsion sertifikatidan kochirmaga qarshi tolanadigan opsion narxi. Ichki qiymat – shartnoma zudlik bilan sotilgan vaziyatda opsion egasi olishi mumkin bolgan daromad. U bazis aktivining joriy narxi va shartnomada kelishilgan ijro narxi ortasidagi farqning miqdoriga teng. Tashqi qiymat – mukofot hamda opsionning ichki qiymati ortasidagi farq, uning hajmi shartnomaning muddatliligiga, kursning barqarorligiga va foiz stavkalarining dinamikasiga bogliq, Opsion va fyuchers savdolarining negazida olibsotarlik manfaati, qimmatli qogozlar kursining kotarilishi yoki pasayishidan pul ishlab olishga intilish yotadi.
Opsionning majburiy rekvizitlari: ·Nomi: "xarid qilish uchun opsion yoki "sotish uchun opsion". ·Davlat royxatiga olingan sana va raqam. ·Opsionni royxatdan chiqarish sanasi. ·Opsion emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari. ·Emitentning bazis aktivini sotish (xarid qilish opsioni uchun) yoki sotib olish (sotish opsioni uchun) majburiyati. ·Opsionning amal qilish muddati yoki ijro etilish sanasi. ·Bazis aktivining oziga xos xususiyati. ·Emitentning imzosi va muhri. ·Nomi: "xarid qilish uchun opsion yoki "sotish uchun opsion". ·Davlat royxatiga olingan sana va raqam. ·Opsionni royxatdan chiqarish sanasi. ·Opsion emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari. ·Emitentning bazis aktivini sotish (xarid qilish opsioni uchun) yoki sotib olish (sotish opsioni uchun) majburiyati. ·Opsionning amal qilish muddati yoki ijro etilish sanasi. ·Bazis aktivining oziga xos xususiyati. ·Emitentning imzosi va muhri.
Varrant – bu uning egasi malum muddat davomida yoki malum bir kunda varrantlar emitenti tomonidan dastlabki chiqarilgan qimmatli qogozlarni xarid qilish huquqini olganligini tasdiqlovchi hujjat. Shunday qilib, varrantlarni chiqarish bazis aktivini tashkil etuvchi qimmatli qogozlarni chiqarish bilan boglanadi. Varrantning bazis aktivi bolgan qimmatli qogozlarning bir nashri faqat varrantning bitta nashriga huquq beradi. Varrant
Varrantning majburiy rekvizitlari: · Qimmatli qogozning nomi. · Davlat royxatiga olingan sana va raqam. · Varrantni royxatdan chiqarish sanasi. · Varrant emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari. · Emitentining bazis aktivini sotish majburiyati. · Varrantning amal qilish muddati yoki ijro etilish sanasi. · Bazis aktivining oziga xos xususiyati. · Varrant xaridorining nomi (egasining nomi yoziladigan varrantlar uchun). · Varrant emitentining imzosi va muhri.
Qimmatli qogozlarga doir fyuchers (futures) - ozida nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qogozlarni qatiy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qogoz. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qogozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qogozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin. Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma boyicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qoldan boshqa qolga zudlik bilan otkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslarning opsionlar bilan oxshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish imkonini beradi. Fyucherslarning opsionlar bilan oxshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish imkonini beradi.
Fyuchers va opsionning ozaro farqlari: Fyucherslar oldi–sotdi hujjati sanalmaydi; fyuchers fond boyliklarini yetkazib berish qatiy majburiyatidir. Fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy hisob-kitobni talab qiladi. Fyuchers boyicha xatar, opsionnikiga qarganda ancha yuqori, chunki fyuchers xaridori opsion xaridoridan farqli olaroq, opsion boyicha yoqotilgan mukofotga qaraganda ancha katta summani yoqotishi mumkin.
Ozbekistonning qonun hujjatlariga kora, fyuchers – bu malum qimmatli qogozlarni shartnomada belgilangan narxda malum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun sozsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qogoz (shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qogoz bolgan fyucherslarni chiqarishga yol qoyilmaydi.
Fyuchersning majburiy rekvizitlari: · Qimmatli qogozning nomi. · Davlat royxatiga olingan sana va raqam. · Fyuchersni royxatdan chiqarish sanasi. · Fyuchers turi (sotib olish uchun yoki sotish uchun). · Fyuchers emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari. · Emitentning bazis aktivini sotish (xarid qilish) majburiyati. · Fyuchersni ijro etish sanasi. · Bazis aktivining oziga xos xususiyati. · Fyuchers emitentining imzosi va muhri. Ozbekistonda fyucherslar bilan operatsiyalar faqat fond birjalarida amalga oshirilishi mumkin.
Hosila va maqsadli qimmatli qogozlarni baholash quyidagi bosqichlarni oz ichiga oladi: – baholash maqsadi, qiymat turi, uslubiy yondashuv va baholash usullarini aniqlash; – fond bozori tendentsiyalarining qimmatli qogozlarning bozor qiymatidarajasiga tasirini, bazaviy aktiv qiymati ozgarishini, shuningdek, muqobil moliyaviy instrumentlar narxi dinamikasini baholash; – emitentning fond bozoridagi holatini va fond operatsiyalari natijalarini aniqlash; – qimmatli qogozlarning bozor qiymatini hisoblash,
Opsion shartnomasini tuzishda yuzaga keladigan asosiy masala – opsion narxi(mukofot) ni aniqlashdir. Opsion shartnomasining narxi (mukofot) ni aniqlash boyicha koplab modellar mavjud. Ularning ichida Bleka-Shoulz modeli eng mashhurlaridan birisifatida tilga olinadi. Opsion narxi tuzilmasida ichki va tashqi qiymat ajratib korsatiladi. Ichki qiymat – bu opsion ijro narxi va bazaviy aktivning joriy narxi ortasidagi farqdir. Callopsion xaridori uchun aktiv narxi qancha yuqori bolsa, uning ijro narxi shuncha katta bolishi afzalroq, chunki u kelgusida ushbu aktivlarni yanada past narxda sotib olish huquqiga ega boladi. Call opsion sotuvchisi uchun esa mazkur vaziyat buning aksinchasi sifatida gavdalanadi. Shunday qilib, opsion yutuqli bolgandagina (in the money) ichki qiymatga ega boladi. Qolgan barcha holatlarda opsionning ichki qiymati nolga teng. Opsionni baholash Opsionni baholash
Vaqt qiymati – bu shartnomani bajarish huquqini tasarruf etish imkoniyati uchun ichki qiymatga qoshimcha tarzda opsion xaridori tolaydigan, sotuvchisi esa oladigan mukofotdir. U kutish narxi yoki imkon narxi deb ham ataladi. Opsionni bajarish kunigacha bolgan davr qancha kop bolsa, uning ichki qiymati shuncha kop boladi. Vaqt qiymatiga bazaviy aktiv narxining ozgaruvchanligi ham tasir qiladi. Kurs tebranishlari farqi kotirovkalarning tarixiy ozgarishlari asosida hisoblanadi. Bazaviy aktivning narxi qancha yuqori bolsa, opsionning vaqt narxi ham shuncha yuqori boladi, shuningdek, opsion bajarilishining yutuqli bolish ehtimoli ortadi. Mos ravishda opsion sotuvchisi katta narx soraydi, chunki riskning yuqori darajasini kompensatsiyalashi lozim. Foiz stavkasi opsionning ichki qiymatiga tasir qiluvchi omillardan biri sanaladi. YUqori foiz stavkalari call opsion qiymati oshishi va put opsion qiymati pasayishiga olib keladi. Bu muqobil mablaglar joylashtirish daromadliligi osishi oqibatida yuzaga keladi. Opsionni baholash Opsionni baholash
Fyuchers shartnomalar qatiy standartlashtirilgan va qimmatli qogozlar sotuvchilari hamda xaridorlarining aniq talablarini aks ettiradi. Muayyan turdagi qimmatli qogozlaroldi-sotdisini amalga oshirish uchun standart muddatli shartnomalar (fyucherslar) asosan quyidagilarni ozida jo etadi: qimmatli qogoz turi; fiksirlangan sotish narxi; qimmatli qogozlar miqdori; bitim summasi, shartnomani bajarish sanasi; hisob-kitob shartlari. Bu pozitsiyalar fyucherslarning bozor qiymatini aniqlashda bazaviy hisoblanadi. Fyutchersni baholash Fyutchersni baholash

2.