Buxgalteriya hisobining predmeti, metodi va prinsplari

Buxgalteriya hisobining predmeti va metodi

Har bir fan kabi “Buxgalteriya hisobi1' fani ham o‘zining o ‘rganadigan predmeti va uni o ‘rganishda barcha fanlarga qoilaniladigan umumiy metodlardan tashqari maxsus metodlarga ham egadir. Buxgalteriya hisobining predmeti unda hisobga olinadigan obyektlar iqtisodiy mazmuni asosida belgilanadi. Buxgalteriya hisobi har bir korxona, tashkilot, muassasa, uyushmalarda yuritilib, ulaming xo‘jalik faoliyatini to ‘liq yoritib beradi. Xo jalik faoliyatini amalga oshinsh uchun esa albatta, xo‘jalik mablag‘lariga, ulaming tashkil topish manbasiga ega bo‘lishlari zamr bo'ladi hamda albatta turli xo‘jalik jarayonlari orqali bu maqsadga erishadilar. Shunday qilib, umumiy ta’rifni quyidagicha berish mumkin: Buxgalteriya hisobi xo‘jalik yurituvchi subyektlaming xo‘jalik mablag‘lari va ulaming tashkil topish manbalarini, ularni xo‘jalik jarayonlari natijasida o ‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qonun- qoidalarga asosan hujjatlarda to ‘liq, aniq, to‘g'ri, o‘z vaqtida aks ettirib boradi. Buxgalteriya hisobi bir korxona ma’lumotlari bila chegaralanmaydi, sabab, ulaming hisobotlari tegishli tashkilotlarga belgilangan muddatlarda yig‘ilib, jamlanib, butun xo‘jalik bo‘yicha m a’lumotlar olinadi, natijada ular faoliyati ustidan nazorat va boshqaruv olib boriladi. Korxonalar va muassasalarda yuritiladigan buxgalteriya hisobi O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to ‘g‘risida»gi Qonunga asoslanib olib boriladi. Korxonalar buxgalteriya hiso­ bi shu korxonalar faoliyatini uzluksiz, yoppasiga kuzatib, hujjatlashtirib,olingan m a’lumotlami baholash orqali schyotlar tizimida ikki yoqlama yozuv yordamida aks ettiradi hamda hisob m a’lumotlari haqiqiyligini inventarizatsiya yordamida tekshirib, aniq va to‘g‘ri hisob m a’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotlarini tuzadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotda turli mulkchilik shaklidagi subektlar erkin faoliyat yuritishlari uchun qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasining “Mulkchilik to‘g ‘risida”gi, «Tadbir- korlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g ‘risida»gi va boshqa qonunlar islohotlar rivoji uchun xizmat qilib kelmoqda. Buxgalteriya hisobi ushbu korxonalaming mulki va ulaming harakatini, ulardan oqilona foydalanish holatlarming maxsus usullarini qoilagan holda hisob hujjatlarida aks ettirib boradi. Buxgalteriya hisobi iqtisodiyotdagi har bir korxona, tashkilot, muassasa, uyushmalarda yuritilib, ulaming xo‘jalik faoliyatini to‘liq yoritib beradi. jamlanib, butun iqtisodiyot bo‘yicha m a’lumotlar olinadi, natijada ular faoliyati ustidan nazorat va boshqaruv olib boriladi. Korxona, tashkilot, muassasa, uyushmalarda buxgalteriya hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga (yangi tahriri) asoslanib olib boriladi. Korxonalar buxgalteriya hisobi shu korxonalar faoliyatini uzluksiz, yoppasiga kuzatib, hujjatlashtirib, olingan ma’lumotlami baholash orqali schyotlar tizimida ikki yoqlama yozuv yordamida aks ettiradi, hamda hisob m a’lumotlari haqiqiyligini inventarizatsiya yordamida tekshirib, aniq va to‘g‘ri hisob m a’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotlarini tuzadi. Xorijlik olimlar qarashlariga ko‘ra, “buxgalteriya hisob -xo‘jalik yurituvchi subekt faoliyati to‘g ‘risidagi axborotlami o ‘lchash, qayta ishlash va etkazib berish hamda foydalanuvchilarga cheklangan reserslar bo‘yicha mavjud muqobil echimlardan eng maqbulini tanlash imkoniyatini yaratish tizimi”10 hisoblanadi. Bayon etilganlar asosida fanning predmeti to‘g ‘risida quyidagi ta’rifni keltirish mumkin.
Buxgalteriya hisobining predmeti - korxonaning xo‘jalik mablag‘lari va ulaming tashkil topish manbalarini, ulaming xo‘jalik jarayonlari natijasida o ‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qonun-qoidalarga asosan hujjatlarda to iiq , aniq, t o g ‘ri aks ettirish va samarali boshqarilish uchun zarur axborotlami shakllantirish hisoblanadi. Buxgalteriya hisobining obyektlari:
- aktiv lar;
- majburiyatlar;
- xususiy kapital;
- zahiralar;
- daromadlar;
- xarajatlar;
- foyda va zarariar;
va ular harakatlari bilan bogiiq xo‘jalik jarayonlari hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining ushbu obektlarini korxona faoliyatidagi ishtirokiga ko‘ra xo‘jalik faoliyatini ta’minlash va xo‘jalik faoliyatini tashkil etish bilan bogiiq hisob obyektlariga bo‘lish mumkin. Xo‘jalik faoliyatini ta’minlash bilan bog‘liq gurahiga:
- xo‘jalik mablag‘lari;
- xo‘jalik mablaglari manbalarini tashkil etish bilan bog‘liq h isob obyektlari kiradi.
Xo‘jalik faoliyatini tashkil etish bilan bogiiq hisob obyektlari guruhi tarkibi:
- korxona faoliyatini tashkil etishda sodir boigan xo‘jalik jarayonlari ushbu guruh hisob obyektlardan iborat.
Hisob obyektlari buxgalteriyada qiymat o ichovi bilan hisobga olinadi. Xo‘jalik faoliyatida foydalanishiga ko 'ra xo‘jalik mablaglari asosiy va aylanma kapitallarga boiinadi. Asosiy kapital tarkibiga - asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli investisiyalar, debitor qarzlar va xarajatlar, o‘matiladigan asbob-uskunalar va kapital qo‘yilmalar kiritiladi. Aylanma kapital tarkibi - tovar-moddiy zahiralar, kelgusi davr va kechiktirilgan xarajatlar, debitorlar, pul mablag‘lari, qisqa muddatli investisiyalar hamda boshqa aktivlardan iborat. Shakllanish manbalari va maqsadli ishlatilishiga ko‘ra korxona m ablagiari xususiy va qarz kapitallariga bo‘linadi. Xususiy kapital korxonaning o ‘ziga tegishli mulk bo iib , uning miqdori aktivlardan majburiyatlami ayirish yo‘li bilan aniqlanadi. Uning tarkibiga - ustav, qo‘shilgan, zahira kapitallari, taqsimlanmagan foyda, sotib olingan xususiy aksiyalar, kelgusi davr xarajatlari hamda to lovlari uchun qilingan zahira va maqsadli tushumlar kiritiladi.