Buxgalteriya hisobining usullari va ularning

 Ho`jalik jarayonlari 
Mulkchilikning xar xil shakllaridagi korxonalarning vazifasi uz 
faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar 
bajarish)dan iborat. Mahsulot shilab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar 
bajarish) uzliksiz amalga oshirilishi uchun undan oldin ta`minot jarayoni 
utishi, ishlab chiqarishdan keyin esa realiyatsiya jarayoni kelishi kerak. Bu 

---

uchta boskich xar doim bir birlarining urnini egallaydi va shu bilan 
korxonada mablag`lar (fondlar)ning uzluksiz aylanishini hosil kilishadi. 
Mablag`lar aylanishidagi asosiy boskich (faza) - bu moddiy boyliklarni 
yaratish jarayoni sodir buladigan ishlab chiqarish boskdchidir. Bu yerda 
yangi mahsulot tayyorlanadi va u uzi ishlab chiqarilgan buyumlardan nafakat 
tashki ko`rinishi va xususiyati bilan, balki kiymatining xajmi bilan fark 
kiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot 
kiymati sarflangan ishlab chiqarish vositalari kiymati (tiklash fondi) va 
xodimlar mexnati bilan yaratilgan xamda zaruriy kiymat (ish xaki) va 
qo`shimcha mahsulot kiymati (sof daromad)ga bulinadigan, yangi kiymatdan 
iborat. 
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirishda,
birinchidan, ishlab chiqarishga kilingan xarajatlar sarflangan ishlab chiqarish 
vositalari (mexnat buyumlari va mexnat vositalari amortizatsiyasi) va ishchi 
kuchi (ish xaki shaklidagi zaruriy mexnat) va ikkinchidan, ishlab chiqarish 
mahsulotlari - tayyor buyumlar kayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul 
shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona 
ulchagichda ifodalash va tayyor mahsulotning ishlab chiarish tannarxi xakida 
yigma kursatgichni olish uchun talab kilinadi. Pul shakli bilan birgalikda,
moddiy xarajatlar sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va 
mexnat ulchagichlarda xam kursatiladi. Bu ulchagichlar pulda baxolash 
uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar xajmi boshqarish uchun 
foydalaniladi. Mexnat vositalari va ishchi kuchining sarfini aks ettiraturib,
buxgalteriya hisobi, ishlab chiqarish jarayonining boshqa tomonini 
anglatadigan ishlab chiqarish iste`molini xam uz ichiga oladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida kupchilik korxonalarda ishlab chiqarish 
vositalari birdaniga tayyor mahsulotga aylanmaydi. Ularga mexnatning ta`siri 
yangitdan yaratilgan mexnat maxsuli sifatida to`g`ri kelishi kerak bulgan 

---

yangi ko`rinish yoki xususiyatlarga ega bulmasdan oldin ma`lum vaqt talab 
kiladi. Shu vaqtning utishi davomida ular tugallanmagan ishlab chiqarish 
shaklida bulib turadi. 
Ishlab 
chiqarish 
jarayoniga 
yaratilgan 
milliy 
daromadning 
taksimlanishi to`g`ri keladi. Taksimlash paytida zaruriy mahsulot (korxona 
xodimlarining ish xaki)ning puldagi ifodasi, korxona sof daromadi 
(foyda)ning va davlatning markazlashtirilgan sof daromadi (kushilgan kiymat 
soligi, aksiya soligi, foydadan ajratmalar va xakozo) summasi hisoblanib 
chikiladi. Bundan foyda, mikdori buxgalteriya hisobida keyinrok sotish 
tugagandan keyin aniklanadi va kayd kilinadi. 
Korxona mablag`lariga aylanishning boshqa boskichlari muomila 
sferasida sodir buladi. Bu - korxona ta`minoti va tayyor buyumlarni sotish 
boskichlaridir. 
Ta`minot sferasida korxona pul mablag`lariga uziga zarur bulgan,
omborlarga kelib tushadigan va uning ishlab chiqarish zaxiralarini hosil 
kiladigan moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish boskichida ishlab chiqarish 
jarayonida yaratilgan mahsulotning iste`molchilar (xaridorlar)ga topshirish 
sodir buladi. Bu boskichning yakunida korxona fondlari (mablag`lari) yana 
pul shakliga kiradi. 
Buxgalteriya hisobida ta`minot va sotish jarayonlarini aks ettirishda 
kuyidagilar kayd kilinadi: shu jarayonlar bilan borlik bulgan xarajatlar, ya`ni 
ishlab chiqarish vositalarini xarid kilish va mahsulot sotishga kilingan 
xarajatlar; ta`minot jarayonida xarid kilinadigan buyumlar, sotish uchun 
mo`ljallangan va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari 
xamda sotilgan buyumlar uchun korxonalar tomonidan olinadigan pul 
mablag`lari. Bu pul mablag`larining summasi ishlab chiqarish vositalarini 
sotib olish va ish xakini tulash uchun xarajatlangan summadan sof daromad 
mikdoriga kup buladi. 

---

Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab 
chiqarish sohasida yaratilgan sof daromanni taksimlash imkonini beradi. Bu 
yerda buxgalteriya hisobida davlat daromadiga utkazilishi lozim bulgan,
korxona tomonidan olingan summasi, kushilgan kiymat soligi, aksiz solig 
foyda (daromad) soligi aniklanadi va kayd kilinadi. Sotish jarayoni 
tugagandan sung korxona tegishli organlarga (budjetga, budjetdan tashqari 
fondlarga, banklar, mol yetkazib beruvchilar va xakozolarga) ularga 
berilishi lozim bulgan summalarni utkazish imkoniga ega buladi. 
Tovar ishlab chiqarish sharoitida korxonalar mablag`larining davra 
aylanishi uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan ho`jalik 
alokalarning yuzaga kelishiga olib keladi. Bunday alokalar korxonada mol 
yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan ta`minot va mahsulot sotishni amalga 
oshirishda, bosh(ona) kompaniya bilan - unga u yoki boshqa mablag`larni 
topshirish yoki olib kuyish paytida, bank muassasalari bilan -ulardan 
ssudalar olishda, budjetdan tashqari tashkilotlar bilan - ijtimoiy extiyojlarga 
doir hisob - kitoblarda va xakozolarda yuzaga keladi. Ho`jalik alokalari 
buxgalteriya hisobida korxona mablag`lari davra aylanishining tegishli 
boskichlari aks ettirilayetgan paytda kamrab olinadi; 
Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari 
uchun iste`mol kilinadigan ishlab chiqarish jarayonidan tashqari, korxona 
shuningdek noishlab chiqarish iste`mollari xam sodir buladi. 
Noishlab 
chiqarish 
iste`moliga 
korxona 
tasarrufidagi 
fondlar 
(mablag`lar)dan foydalanish kiradi. Ularning tarkibiga uy-joy maishiy 
xizmatlarning, soglikni saklash kabilarning mablag`lari kiradi. Bu 
mablag`larning xolati va ulardan foydalanish xam buxgalteriya hisobida 
kursatiladi. 
Korxonalar mablag`lari (fondlari)ning davra aylanishi shundan 
iboratki, mablag`lar - fondlar davra aylanishi jarayonida ularning puldagi 

---

shakli ishlab chiqaruvchiga, ishlab chiqaruvchi - tovarliga, tovarliligi esa 
yana pullik shakliga aylanadi va xakozo. Demak mablag`larning davra 
aylanishi fakat uning xar xil boskichlari (fazalari) ketma - ket uzluksiz kelib 
tursagina sodir bulishi mumkin. 
Mablarlar davra aylanishini to`g`ri tashkil kilish, ho`jalik mablag`larini 
davra aylanishning xar bir boskichida anik bulgan muddat davomida mavjud 
bulishligini talab kiladi. Zamonaviy korxonalarda xar kanday jarayon,
odatda, xar doim, deyarli tanaffussiz sodir buladi. shuning uchun xar bir 
dakikada u xamma uchchala boskichda va uch shakldagi - pul, ishlab 
chiqaruvchi va tovar mablag`larga ega bulishi kerak. Shu bilan birga bu 
mablag`larning mikdori korxona faoliyatining xajmiga to`g`ri kelishi va xar 
bir boskichda normal ishni ta`minlashi kerak. 
Barcha jarayonlar - ta`minot, ishlab chiqarish va sotish - aloxida 
ho`jalik operatsiyalaridan iborat. Masalan ta`minot va sotish qator xarid 
kilish - sotish xodisalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishda mexnat 
buyumlarini mahsulot tayyorlashga sarflash, korxona xodimlariga bajargan 
ishlari uchun ish xaki hisoblash, mexnat vositalaridan mahsulot ishlab 
ikarishda foydalanganlik uchun amortizatsiya ajratmalarni hisoblash va 
xakozolarni qayta - qayta, pullab amalga oshiriladi. 
Xar bir operatsiyaning asosiy mazmuni korxona mablag`larining 
harakati, ularning shakllari uzgarishidan iborat. Masalan, materiallarni xarid 
kilishda korxona pul mablag`lari urniga uzlariga kerak bulgan mexnat 
buyumlarini oladi, materiallarni sarflashda mexnat buyumlarni ishlab 
chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga aylanadi va hokazo. 
Bundan shuni xulosa kilish mumkinki, ho`jalik operatsiyalari ho`jalik 
faoliyatini amalga oshirishda korxona mablag`larining harakatidan iborat 
ekan. 

---

Ho`jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida aks ettirish boshqarish 
obyekti xakida kerakli axborotni hosil kilish, budjetni bajarishda 
mablag`lardan foydalanish samaradorligining darajasini baxolash imkonini 
beradi va u buxgalteriya hisobining asosiy mazmunini tashkil kiladi.