Buxgalteriya hisobining usullari va ularning
Download 370.77 Kb. Pdf ko'rish
|
BUXGALTERIYA HISOBINING USULLARI VA ULARNING TAVSIFI
|
Ho`jalik mablag`lari
Ho`jalik jarayonlari ma`lum mablag`lar yordamida sodir buladi. Ishlab chiqarish korxonasi imoratlar, mashinalar, uskunalar, materiallar, pul mablag`lari, nomoddiy aktiv va shu kabi boshqa mablag`larga ega buladi. Ular barchasini korxona xar xil mablag`lardan - umumdavlat fondidan, aksiyalarini chiqarish va sotish, muassasalarning badallaridan, banklarning kreditlari hisobidan, boshqa korxonalar va tashkilotlardan olingan karzlar hisobidan, foydadan va boshqalardan oladi. Ho`jalik faoliyatini to`g`ri boshqarish uchun ushbu korxona kanday mablag`larga mavjud, ular kanday joylashgan xamda bu mablag`lar kanday man`balardan olingan va ular kanday maqsadlarga mo`ljallanganligi bilish kerak. Shunga karab korxonaning barcha mablag`lari ikki kismga guruxlanadi: birinchidan, ularning turlari va joylashganligiga karab, ikkinchidan, tashkil topish manbai va kanday maqsadga atalganligiga karab. Mablag`larni ularni turlari va joylanishi buyicha guruxlash korxona ho`jalik faoliyatining xususiyatlariga boglik buladi. Ishlab chiqarish (sanoat) korxonasiga birinchi navbatda ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun mablag`lar bulishi kerak. Undan tashqari u muomila jarayonining ikki boskichi - ta`minot va sotishda ishlatiladigan mablag`larga ega bulishi kerak. Odatda korxonalar korxona xodimlarining extiyojlariga xizmat qiladigan noishlab chiqarish sohasidagi mablag`larga xam ega bulishadi. Shunday qilib, korxona mablag`lari uzlarining turlari va joylanishi kuyidagi guruxlarga bulinadi: ishlab chiqarish vosi-talari, muomila soha (sfera)sidagi mablag`lar, noishlab chiqarish sohasidagi mablag`lar. Ishlab chiqarish vositalari mexnat vositalari va mexnat buyumlaridan iborat. Mexnat vositalari insonning ishlanayotgan buyumlarga ta`sirini utkazuvchi hisoblanadi. Mexnat vositaliri tarkibida ishlab chiqarish kurollari (mashinalar, asbob - uskunalar, asboblar) yetakchi rolni uynaydi. Ishlab chiqarish kurollari yordamida ishchi mexnat buyumlarini tashki ko`rinishini uzgartiradi, ular ga yangi tuye beradi, ularni mexnat maxsuliga aylantiradi. Mexnat vositalariga shuningdek imoratlar, inshootlar, transport vositalari va ho`jalik inventarlari xam kiradi. Ular ishlab chiqarish jarayonini normal amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratib beradi, uni to`g`ri tashkil etishga yordam beradi. Barcha mexnat vositalariga umumiylik shundan iboratki, ular mahsulotni tayyorlash jarayonida uzoq muddatda katnashadilar, kuplab ishlab chiqarish sikllariga xizmat kiladilar va shu bilan birga tashki ko`rinishlari va xususiyatlarini uzgartirmasdan saklab koladilar. Shu bilan bir vaqtda mexnat vositalari uzlarida joylashtirilgan mexnatni asta-sekin mahsulot ishlab chiqarish chikimlariga va davr xarajatlariga (amortizatsiya ajratmalari ko`rinishida) utkazadilar. Bu ularning eskirishiga va kiymatini kamayishiga olib keladi. Undan tashqari, korxonalar nomoddiy aksivlarga ega bulishi, kapital kuyilmalar xamda uzoq muddatli moliyaviy kuyilmalarni amalga oshirishlari mumkin. Uzoq muddatli bulgan xolda, sezilarsiz aktivlar nomoddiydir, (fizik shakliga ega emas). Nomoddiy aktivlar uz egalariga uzoq muddatli xukuklar yoki afzalliklar beradi. Nomoddiy aktivlarga patetntlar, mualliflik xukuklari, firmaning baxosi, savdo markalari, aloxida imtiyezlar, litsenziyalar, formulalar, texnologiyalar, nou-xau, kompyuter dasturlari va hokazolar kiradi. Nomoddiy aktivlar xam asosiy vositalar singari ulardan foydalanish muddatida uzlarining kiymatini mahsulot ishlab chiqarish chikimlari va davr xarajatlariga asta-sekin utkazib boradi. Korxonalar shuningdek uzoq muddati harakterga ega bulgan boshqa aktivlarga xam kapital kuyilmalar kuyishi mumkin. Ularning tarkibiga asosiy vositalarni sotib olish, yangi obyektlarni ko`rish va hokazolarni kiritish mumkin. Moliyaviy uzoq muddati kuyilmalar pay va aksiyalarga, obligatsiyalarga xamda boshqa korxonalarga karz berish uchun bush kolgan pul resurslarini kuyishdan iborat. Mexnat buyumlari mahsulot tayyorlanadigan boshlangich materialdan iborat. Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulot (fabrikat)lar va tugalanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Shu guruxga shuningdek yordamchi materiallar va yokilgi xam kiradi. Barcha mexnat vositalarga umumiylik shundan iboratki, ular fakat birgina ishlab chiqarish siklida iste`mol kilinib, uzlarining kiymatini tayyorlanayetgan mahsulot tanarxiga butunlay utkazadi. Xom ashyo va asosiy materiallar deb ishlab chiqarilayetgan mahsulotning asosini tashkil kiluvchi mexnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik zavodida asosiy materiallar sifatida mashinalarning kismlari tayyorlanadigan metalling xar xil turlari (pulat, chuyan va boshqalar) xizmat kiladi. Xom ashyo deganda hisobning amaliyotida asosiy materiallar (ruda, paxta, kand lavlagisi va boshqalar) tushuniladi. Yordamchi materiallar, asosiy materiallardan farkli ularok tayyorlanayetgan mahsulotning bosh asosini tashkil kilmay, fakat uning yuzaga kelishida katnashadi. Bunda ular mexnat vositalartning normal ishlashi uchun (surtish va artish materiallari), yoki asosiy materiallarga kushish (biriktirish) yo`li bilan ularga sifat uzgarishlarini kiritish uchun (buyeklar, laklar, yelimlar), yoki mexnat jarayoniga xizmat kilish uchun - binolarni yeritish, mexnat sharoitlarining kerakli sanitariya va gigiyenasini ta`minlab turish uchun (elektrotexnikaviy materiallar, sovun va shu kabilar) ishlaladi. Yokilgi, uz moxiyatiga kura yordamchi materiallarning bir turidir. yordamchi materiallar singari, ular yoki mexnat vositalari tamonidan iste`mol kilinadi (energetik yokilgi), yoki asosiy materiallarga kushiladi (texnologik yokilgi), yoki mexnat jarayoniga xizmat kilish uchun ishlatiladi (isitish uchun ishlatiladigan yokilgi). Xalq ho`jaligidagi muxim axamiyati tufayli hisobda yokilgi yordamchi materiallar tarkibidan aloxida guruxga ajratilgan. Yordamchi materiallarning kupchilik kismi singari, yokilgining xusiyati shundan iboratki, u uzining natura shaklida yangi mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan yokilgining kiymati, yordamchi materiallarning kiymatiga uxshab, ishlab chiqarish chikimlari sifatida butunlay shu mahsulotning tannarxiga kiritiladi. Yarim tayyor mahsulot (farbikat)lar, ba`zi bir ishlov boskichlarini utgan, lekin xali tayyor mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati shundan iboratki, garchi ular mazkur boskichdagi (ma`lum sex yoki ma`lum uchastkadagi) barcha ishlov operatsiyalarini utgan bulsalar xam, lekin ishlov yoki yigish uchun navbatdagi boskich (navbatdagi sexga, uchastkaga) yunaltirishishi kerak buladi. Masalan, yarim tayyor mahsulotlarga mashinasozlik zavodining tayyorlovchi sexi tamonidan ishlab chiqarilgan, lekin shu zavodning qayta ishlash sexida ishlanishi dovom etadigan detellar keradi. Bir sexda ishlovdan utgandan keyin, yarim tayyor mahsulotlar odatda omborga topshiriladi, keyinchalik omborlardan, ularga bulgan extiyojga karab, navbatdagi sexda ishlov yoki yigish uchun kelib tushadi. Mazkur korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar uz ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsuloti deb nomlanadi. Ulardan tashqari, sotib lingan yarim tayyor mahsulotlar xam (ushbu korxonaning buyutmasi bilan tayyorlangan va uning tayyor mahsulotini butlash uchun mo`ljallangan) bulishi mumkin. Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar xom ashyo va asosiy materiallar guruxiga kiradi. Bu guruxga shuningdek extiyet kismlari va idish materiallari xam kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarish bevosita ishlovda (ish joylarida) joylashgan mexnat buyumlaridan iborat. Shunday qilib, ular xam, yarim tayyor mahsulotlarga uxshab, ba`zibir ishlov boskichlarini utishi bilan xali tayyor mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat buladi. Lekin, yarim tayyor mahsulotlar mazkur sexda barcha ishlovlardan tula utgan bulsa, tugallanmagan ishlab chiqarishda joylashgan mexnat buyumlari bu yerda xali ishlanishi lozim buladi. Buxgalteriya hisobida kam baxoli va tez eskiruvchan buyumlar aloxida guruxga ajratilgan xolda hisobga olinadi. Ularga, xizmat kilish muddatidan qat`iy nazar kiymati 15 ta minimal ish xaki mikdoridagi kiymatdan kam bulgan, yoki, kiymatidan qat`iy nazar, bir yildan kam xazmat kiladigan buyumlar kiradi. Masalan, uskunalar, maxsus kiyim va maxsus poyabzal, kurpa - yastiklar, ho`jalik inventarlari idora tovarlari va hokazo. Muomala sohasidan mablag`lar muomala buyumlari, pul mablag`lari, hisob - kitobdagi mablag`lar (debitorlik karzlardagi) va muomala va xizmat kiluvchi mablag`lardan iborat. Muomala buyumlari korxonada ishlab chiqarilgan va sotish uchun mo`ljallangan tayyor mahsulotdan iborat. Joylashgan joyga karab muomala buyumlari ombordagi tayyor mahsulot va ortib junatilgan tovar (tayyor mahsulot)ga bulinadi. Ortib junatilgan tovarlarni muomala buyumlari kushilishining boisi shundaki, xaridor uning uchun tulagunga qadar (kassa usulida) ular mazkur korxonaning mulki hisoblanadi. hisoblash (nachisleniye) usulidan foydalanganda xaridorlarga ortib junatilgan mahsulot uni tayyorlovchi korxonaning mulki bulmay, balki sotib oluvchi korxonaning mulki hisoblanadi va tulovning yukligi debitorlik karzning yuzaga kelganligini anglatadi. Ushbu xolda mazkur obyekt muomalar sferasidan hisob-kitobdagi mablag`larga utadi. Pul mablag`lari xar xil tulovlarni amalga oshirish uchun xizmat kiladi. Bu mablag`lar yordamida korxona mol yotkazib beruvchilar bilan hisob-kitob kiladi, uz xodimlariga ish xaki tulaydi, davlat doromadlariga xar xil tulovlar va ajratmalar kiladi va hokazo. Pul mablag`lari korxonaga xaridorlardan - ularga sotilgan buyumlar uchun, banklardan - kreditlar ko`rinishida, yukori tashkilotlardan, yukori kompaniyalardan - vaqtinchalik moliyaviy yordam tartibida kelib tushadi va xozako. Pul mablag`lari uzlarining joylashgan joyga karab taksimlanadi. Korxonalar uzlarining pul mablag`larining asosiy kismini bankdan hisob- kitob yoki valyuta schetlarida saklaydilar. Bunda hisob - kitob scheti korxonalarning fakat bush mablag`larini saklash uchun mo`ljalangan bulmay, u shuningdek korxonaning barcha asosi hisob-kitoblarini mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar, kredit muassasalari, organri va hokazolar bilan amalga oshirish uchun xam mo`ljallangandir Korxonaga kechiktirib bulmaydigan tulovlarni amalga oshirish uchun kerak bulgan nakd yo`llar uning kassasida joylashgan buladi. Ular hisob- kitob scheti orkali nakd pulsiz yo`l amalga oshirish mumkin mayda xarajatlar uchun mo`ljallangan uncha kup bulmagan summalardan oborat. Bundan korxona tomonidan ish xakini tulash uchun olingan va kassada pul mikdorda uch kun mobaynida saklanishi mumkin bulgan nakd pullar mustasnodir. Nakd pullar kassaga asosan hisob-kitob schetidan kelib tushadi. Foydalanilmay kolgan nakd pullar hisob-kitob schetida qaytarib topshiriladi. Hisob-kitobdagi mablag`lar ushbu korxonaga boshqa korxonalar yoki shaxslarning karzidan iborat. Bunda mablag`larga, birinchi navbatda, mazkur korxonadan xaridor (buyurtmachi) tomonidan sotib olingan mahsulot (ular uchun ishlar yoki xizmatlar) uchun karzlari xamda korxona xizmatchilariga xar xil xarajatlar uchun hisobdorlik shartli bilan berilgan pul summalari buyicha hisob-kitoblar kiradi. Topshirikni bajarib bulgandan keyin, xizmatchi (hisobdor shaxs) olingan summalarning sarflanganligi to`g`risida hisobot topshirishi va ishlatilmay kolgan pullarni kassaga qaytarish kerak. Bunlay hisob-kitoblar hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar deb ataladi. Korxona karzlari boshqa operatsiyalar (boshqa hisob-kitoblar) buyicha xam bulishi mumkin. Ularga, masalan, mol yetkazib beruvchilarga takdim etilgan da`volar buyicha karzlari, ishchi va xizmatchilarning uz extiyojlari uchun olingan bank ssudalari buyicha karzlari kiradi. U karzdorlar boshqa debitorlar deb nomlanadi. Muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar shu sohada xizmat kiladigan xar xil binolar, asbob-uskunalar va inventarlardan iborat. Bunday mablag`larga tayyor mahsulot omborlarining binolari ushbu ishlab chiqarish korxonasiga karashli savdo imoratlari, shu bino va imoratlaridagi asbob- uskunalar (tarozilar, sovituvchi kuyilmalar, tokchalar xamda shu yerda joylashgan ho`jalik inventarlarining buyumlari - stollar, stullar, shkaflar va hokazo) kiradi. Noishlab chiqarish sohasidagi mablag`larga mazkur korxana ixtiyoridagi uy-joy ho`jaligi, madaniy - maishiy maqsadlarga mo`ljallangan va soglikni saklash mablag`lari kiradi. Bular turar-joy binolari, klublar, bolalar bogchalari va yaslisi, bolalar oromgoxi, bolalar dam olish joylari, xammomlar, kir yuvish va sartaroshxonalar, ambulatoriylar, tibbiyet punktlar, binolari, shu binolarda (korxonaga karashli) joylashgan asbob- uskunalar va inventar xamda ularda foydalaniladigan (korxonaning mulkini hosil kiladigan) materiallar va medikamentalardan iborat. Bu mablag`larining barchasi korxona xodimlari va ularning a`zolariga xizmat kilish va ularga zarur bulgan maishiy sharoitlarni yaratish uchun mo`ljallangan. Xar bir korxona tashkil kilinishi dakikasida uz faoliyati xajmi va harakteriga karab mablag`larini shakllantiradi. Agar ularda qo`shimcha mablag`ga vaqtinchalik extiyoj tugilib kolsa, unda ular bunday mablag`larni muayyan manbalardan olishlari mumkin. Korxona kengaytirilishi yoki rekostruksiya kilinishy xollarida jamgarilgan foydaning bir kismi yoki amortizatsiya fondlaridan foydalaniladi. Shunday qilib, xorxona mablag`larini hosil kilish rejali harakterga egadir. Korxona tomonidan xar kanday manbadan olinadigan mablag`lar ma`lum maqsadlar uchun mo`ljallangan buladi. Korxona mablag`larini tashkil topish manbalari va kanday maxsadlarga mo`ljallanganligi buyicha guruxlash ularni ushbu korxonaga biriktirish darajasiga karab amalga oshiriladi. Mablag`lar manbalarining tusi (harakteri) mulkchilikning shaklini aks ettiradi. Korxonalar eng avvalo uzining butun yashash davri uchun umumdavlat fondidan (davlat korxonalari) yoki uzlarining muassasalaridan mablag`lar oladilar mablag`larining bir kismi ularga vaqtinchalik foydalanish uchun beriladi - banklardan, boshqa korxona va tashkilotlardan. Kolaversa, ularda mablag`larning ichki manbalari - taksimlanmagan foyda xam mavjud. Shunday qilib, karxona mablag`lari tashkil topish manbalari va kanday maqsadlarga mo`ljallanganligiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi: uz mablag`lari, karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar, taksimlangan foyda. Uz mablag`lari davlat korxonalarida, odatda, uning foliyatining xamma davrida beriladi va unga biriktirib kuyiladi. Davlat korxonalarining mablag`laridan farkli ularok boshqa mulkchilik shakldagi korxonalarning uz mablag`lari ayrim yuridik va jismoniy shaxslarning mulkidan iborat buladi. Davlat korxonalarining uz mablag`lari budjetdan moliyalash, zaxiralar (xamda foydaning bir kismi)dan iborat. Fondlarga bozor iktisodiyotining sharoitlaridan kelib chikkan xolda korxonaning ixtiyeri bilan shakllantiriladigan ustav fondi va zaxira (rezerv) fondi kiritiladi. Ustav fondi (kapitali) korxonaga uni tashkil kilish paytida umumdavlat fondidan (davlat korxonalarining) yoki muassilardan (mulkchilikning boshqa shakllarida) kelib tushgan mablag`lardan iborat. Ishlab chiqarish korxonalariga ishlab chiqarish vositalarini, muomala sohasining ba`zi bir mablag`lar turlari (muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar va yo`l mablag`lari) va noishlab chiqarish sohasining mablag`lari (turarjoy ho`jaligi, madaniy-maishiy maqsadlarga mo`ljallangan va soglikni saklash) beriladi. Korxona tashkil kilinayotgan paytda hosil kilingan barcha mablag`larining puldagi ifodasi ustav fondining xajmini ifodalaydi. Ustav fondining xajmi korxona ustavida kursatiladi. Ho`jalik faoliyati jarayonida ustav fondining xajmi usadi yoki kamayadi va bunda tegishli uzgarishlar zaxira fondi (kapitali)da aks ettiriladi. Ilgari foyda hisobidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, asosiy fondlarni yangilash, ishlab chiqarishni texnikaviy takommilashtirish va shu kabilar moddiy rag`batlantirish - xodimlarni mukofotlash, ularni aloxida muxim bulgan topshiriklarni bajarganliklari uchun rag`batlantirish, ularga yakka tartibdagi yordam kursatish; sotsial-madaniy tadbirlar va turarjoy - ko`rilish – turar joylarni va madaniy-maishiy muassasalarni ko`rish, ularni kapital tuzatish xamda xizmatchilarga madaniy-maishiy xizmatlarni yaxshilashga kilingan sarflar ular sodir bulgan hisobot davridagi xarajatlar sifatida aks ettiriladi. Budjetdan moliyalash - bu davlat korxonasi tomonidan uz faoliyatini kengaytirish uchun qo`shimcha ravishda oladigan mablag`lar manbaidir. Budjetdan moliyalash tartibidagi mablag`lar unga (agar unga ichki resurslar kamlik kilsa) ko`rilish, yangi mexnat vositalarini sotib olish (kapital kuyilmalarni moliyashlash) yoki moddiy boyliklar zaxirasi va pul mablag`larini oshirish) aylanma mablag`larning usishi va tuldirilishini moliyalash xamda boshqa extiyojlarga - bolalar va madaniy - maorif muassasalarini saklash, ilmiy - tadkikot ishlarini bajarish, kadrlar tayyorlash va boshqalar (maqsadli moliyalash) yo`li bilan davlat budjetidan beriladi. Shubxali karzlar buyicha zaxiralar uzilmagan karzlardan (debitorlik) ko`rilgan talafotlarni koplash uchun oldindan yaratiladigan jamgarmalarni ifodalaydi. Karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar korxonaga vaqtinchalik foydalanish uchun ma`lum bir vaqtga beriladi va uning muddati tugagandan keyin ular uz egalariga qaytarilishi lozim. Ularning manbai uzoq; muddatli kreditlar va karzga olingan mablag`lar, kiska muddati kreditorlik karz va taksimotga doyr majburiyatlar hisoblanadi. Kreditlar va jalb kilingan mablag`larga banklarning kiska muddatli va uzoq muddatlari xamda yuridik va jismoniy shaxslarning karzga olingan mablag`lari kiradi. Kiska muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar korxonaning vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha mablag`larning asosiy manbai hisoblanadi. Bu tovar - moddiy boylikar, yo`ldagi hisob-kitob xujjatlar va boshqalar yuzasidan olingan kreditlardir. Ular kiska muddatli kreditlash tartibida, ya`ni uncha uzoq bulmagan muddatga (bir yilgacha) shu muddatning utishi bilan ularni bankka albatta qaytarish sharti bilan beriladi. Uzoq muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar xam korxona tomonidan vaqtinchalik iste`moli uchun, lekin uzoqrok bulgan muddatga olinadigan qo`shimcha mablag`lar manbaini kursatadi. Bunday kreditlar, masalan, yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilash; yangi mahsulotni ishlab chiqarishny tashkil etish tadbirlariga, buyumlarning sifatini, ishonchiligini va chidamliyligini kutarish; uz mablag`lari hisobidan moliyalash urniga kapital sarflarga va boshqa extiyojlarga xarajatlar kilish uchun beriladi. Uzoq muddatli kreditlar va karzga olingan mablag`lar xam muddatli va qaytariladigan xususiyatga ega bulib, bir necha yilga beriladi. Shunday qilib, kiska muddatli va uzoq muddatli kreditlar xamda karzga olingan mablag`lar uchun umumiylik ularning muddatliligi va qaytariladiganligi hisoblanadi. Bozor ho`jaligida bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar korxonalar tomonidan boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha mablag`lar olishning muxim manbaidir. Kreditorlik karzlar guruxi mol yetkazib beruvchilar va boshqa kreditorga bulgan karzlarni uz ichiga oladi. Mol yetkazib beruvchilar deb korxonaga moddiy boyliklarni sotradigan tashkilotlarga aytiladi. Moddiy boyliklar uchun kilinadigan amaldagi hisob- kitob tizimiga binoan shu boyliklarni olish vaqti bilan ularga xak tulanishi urtasida birkancha vaqt utadi. Shu davr davomida mazkur korxona uzlarining mol yetkazib beruvchilari oldida karzdor bulib koladilar. Natijada mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz ushbu korxona mablag`lari uchun qo`shimcha vaqtinchalik manbaga aylanadi. Boshqa kreditorlarga korxona boshqa (tovarsiz) operatsiyalar buyicha ularga nisbatan karzdor bulgan tashkilotlar (yoki shaxslar) kiradi. Ularga sotsial sugurta organlariga, pensiy fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga va hokazolarga karzlar, boshqa hisob-kitoblar kiradi. Bular - ishchi va xizmatchilarga ularning uz (individual) extiyojlari uchun berilgan ssudalar buyicha, sud organlarining karori asosida ishchi va xizmatchilarning ish xaklaridan xar xil tashkilot va ayrim shaxslar foydasiga ushlab kolingan summalar buyicha, ishchi va xizmatchilar tomonidan uz vaqtida talab qilib olinmagan ish xaklari buyicha korxonaning karzlaridir. Mol yetkazib beruvchilarga va boshqa kreditorlarga bulgan karzlarning xususiyati shundan iboratki, bu mablag`lardan olinadigan mablag`lar korxonaning biznes-rejasida nazarda tutilmaydi va korxona ularni juda cheklangan muddatga oladi. Taksimotga doir majburiyatlar guruxiga ishchi va xizmatchilarga ish xaki buyicha, kasaba uyushmasi organlariga sotsial sugurta ajratmalari buyicha, pensiya fondi, ish bilan ta`minlash fondi va moliya organlariga - budjetga tulovlar buyicha majburiyatlar kiradi. Jalb kilingan mablag`larning bu guruxi milliy daromadni taksimlashning ba`zi shakllarini aks ettiradi. Jumladan, ishchi va xizmatchilar oldidagi majburiyatlar korxonada yaratilgan zaruriy mahsulotni taksimlashning shaklini anglatadi. Gap shundaki, kabul kilingan koidaga kura ishchi va xizmatchilarga ish xaki ularning korxonada ishlagan hisob-kitob k;ilish davri tugaganidan keyin bir necha kun utgandan keyin beriladi. Masalan bu davr bizda - bir oy, AKSH da esa - bir xafta. Shunday qilib, korxonaning ixtiyorida ma`lum muddat davomida hisoblab kuyilgan, lekin xali berilmagan ish xakiga to`g`ri keladinan mablag`lar saklanib koladi. Shu munosabat bilan uning doimo ishchi va xizmatchilar oldida ish xakini berishda uziladigan majburiyatlari yuzaga kelib turadi. Sotsial sugurta, pensiya fondi va ish bilan ta`minlash fondi buyicha majburiyatlar qo`shimcha mahsulotni taksimlashni aks ettiradi. Xar bir korxona xar oyda sotsial sugurtaga, pensiya fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga ajratmalar kiladi va hisoblangan summalarni tegishli budjetdan tashqari fondlarga utkazadi. Bu mablag`lar utkazilishiga qadar korxona ixtiyorida buladi. Shu munosabat bilan uning yana tegishli summalarni utkazish buyicha doimo majburiyatlar paydo bulib turadi. Moliya organlari oldidagi majburiyatlar xam qo`shimcha mahsulotni taksimlashni tavsiflaydi. Korxonalar vaqti-vaqti bilan belgilangan tulovlarni davlat daromadiga topshirib turadi (kushilgan kiymat soligi, foydadan ajratmalar). Demak ularda ma`lum muddatlarda moliya organlari oldida shu tulovlarni utkazishga doir majburiyatlar paydo bulib turadi. Shu tulovlar buyicha summalarni hisoblash dakikasidan ularni tulash dakikasigacha ular korxona ixtiyorida buladi. Taksimot buyicha majburiyatlarning xar xil turlari uchun umumiylik shundan iboratki, bu manbalardan mablag`lar chetdan olish yo`li bilan emas, balki hisoblash yo`li bilan hosil kilinadi. Yalpi (marjinal) daromad - bu korxonada olingan sof daromadning bir kismidir. Ma`lumki, yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot kiymati va ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar urtasidagi fark sifatida namoyon buladi. U markazlashtirilgan davlat sof daromadi va korxona sof daromadiga bulinadi. Markazlashtirilgan davlat sof daromadi kushilgan kiymat soligi, aksiz soligi va foydadan ajratmalardan hosil buladi. Kushilgan kiymat soligi va aksiz soligi korxonalardan mahsulot sotish jarayonida qat`iy mayerlar buyicha undiriladi, foydadan ajratmalar korxona tomonidan uni taksimlash paytida davlat budjetiga kiritiladi. Foydaning boshqa kismi korxonaning ixtiyorida koldiriladi va davr xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan talofotlar, dividendlarni tulash va boshqa extiyojlar xarajatlarini koplash uchun ishlatiladi. Shunday qilib, korxona tomonidan olingan yalpi foyda ikki tomonlama yunalishga ega: uning bir kismi davlat daromadiga ajratiladi, boshqa kismi esa korxona ixtiyorida koldiriladi. Shuning uchun uni taksimlani-shiga qadar uz mablag`lari yoki jalb kilingan mablag`lar manbaiga kiritish mumkin emas va shu sababdan u aloxida guruxga ajratiladi. Buxgalteriya vazifalarini echishda informatsion tehnologiyalardan foydalanishni tashkil etish birlamchi buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlanuvchi operatsiyalarning yigindisidan iboratdir. Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot tehnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda tashkil qilish quyidagilarni ta'minlaydi: - foydalanuvchining ish joyida urnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu yerda vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi; - Korxona (tashkilot, firma)ning turli hildagi bo'linmalari iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta'minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli hisoblash tarmoklarini shakllantirish; - hisoblash tehnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlari tarkibini ancha ko’paytirish; - har hil bo'linmalar uchun Korxonaning yagona taqsimlangan ma'lumotlar bazasini yaratish; - birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu kogozsiz tehnologiyalarga o’tishni ta'minlaydi va hujjatlarni yigish hamda ro’yhatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi; - buxgalteriya hisobi vazifalari majmualarini yechishni integratsiyalash; - dialogli usulda amalga oshirish yuli bilan ahborot hizmati ko'rsatishni tashkil etish imkoniyati. Informatsion tizimda bajariladigan tehnologik jarayon uchta bosqichdan iborat: 1-bosqich. Bu bosqich birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisob-ning qaydnomalari tuzilshi bajariladi. Masalan, ish haki hisoblash bo’yicha hisoblash to’lov hujjatlari, qo’shib hisoblangan va ushlab qolingan ish hakining to’plamlari hamda boshqalar tuziladi. 2-bosqich. Bu bosqich provodkalarni tuzish, ularni tahliliy va jamlama hisobni turli registrlari, hisobvaraqlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd daftari orderlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi. 3-bosqich. Bu bosqich yig’ma jamlama hisobni: Bosh kitobning hisobvaraqlari bo’yicha hisobot salьdo qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat buladi, bu «Provodka-Bosh kitob- Balans» mashina dasturining asosiy moduli tomonidan ta'minlanadi. hisob vazifalarini ishlab chiqish tehnologiyalarini amalga oshirishni muhim elementi uning dasturiy ta'minlanishi bo’ladi. Kompyuter dasturlari bozorida har hil Korxonalar, firmalar, tashkilotlar uchun muljallangan buxgalteriya dasturlari variantlarining ko’pgina turlari taqdim etilgan. Dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish ko’p sonli firmalar tomonidan olib boriladi, ulardan eng mashhurlari «1S:Buxgalteriya «Turbo-Buxgalteriya », «Folio», «Parus», «Hakers-Dizayn» va boshqalardir. Horij va mamlakatimizning ushbu sohaga tegishli nazariyasi va amaliyotini o’rganish va umumlashtirish shuni ko'rsatadiki, yirik Korxonalarda buxgalteriya hisobi boshqaruvining uch darajali - boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobi bo’yicha tashkil etiladi. Buxgalteriya hisobini uch darajaga - boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobiga ajratilgan holda tashkil qilish informatsion tehnologiyalarni qo’llashga ihtisoslashgan buxgalteriya hisobi shaklida samaralirok bo’ladi. Chunki amalda qo’llaniladigan ko’pgina kompyuter dasturlarida boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobining ishlari alohida tashkil qilinadi. Buxgalteriya hisobining informatsion tehnologiyalarga asoslangan shaklining asosiy hususiyati kompyuter dasturlari asosida avtomatlashtirilgan tartibda hisob registrlarini tuzish imkoniyati yaratilganligidadir. Bu registrlarda hisob ma'lumotlarini Korxonani boshqarish, nazorat, tahlil qilish va buxgalteraya hisobotini belgilangan tartibda tuzish uchun zarur bo'lgan asnoda umumlashtirish, guruhlash mumkin buladi. Bu shaklni amaliyotga keng joriy qilish orqali buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini qayta ishlash jarayoni yangi bosqichga ko’tariladi. Bu jarayon hisob ma'lumotlarini avtomatik tarzda olish va uni qayta ishlash tehnologiyasini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Bunga dastlabki hujjatlar, ularni avtomatlashtirilgan qayta ishlashga moslashtirilgan ma'lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashga moslashtirilgan hujjatninga aylanishi, hisoblash tehnikasi ishlari dasturlari, ma'lumotlarni avtomatik ravishda qayta ishlash tartibini tavsiflovchi tehnologik haritalar va boshqlarni misol kilib kiritishimiz mumkin. Korxona foyda (daromad) yoki zararni yaratilgan mahsulot (bajarilgan ish, kursatilgan xizmatlar) sotishdan, ortikcha moddiy boyliklarni sotishdan, moliyaviy faoliyatdan, jarimalar va peniyalar ko`rinishida, valyuta operatsiyalari va kiymatli kogozlar buyicha operatsiyalar buyicha burdsizlik va boshqalardan oladi. Buxgalteriya hisobi mazkur korxona va uning ho`jalik bulinmalari mablag`lari va ulardan foydalanishning samaradorligi uchun kerakli axborot bilan ta`minlagani xolda, ularning samarasini oshirishga yordam berishi kerak. |
