Buxgalteriya hisobining usullari va ularning

 Buxgalteriya hisobining usuli (metodi) 
Mablag`lar xolati va ulardan foydalanish samaradorligi darajasi 
xakidagi axborotni shakllantirish uchun buxgalteriya hisobida xar xil 
usullardan foydalaniladi u usullarning yigindisi buxgalteriya hisobining usuli 
(metodini) tashkil kiladi. 
Usulning mazmuni mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning 
oldiga kuyiladigan talablar xususiyatlariga boglik buladi. Ular buxgalteriya 
hisobi usulining tarkibiga kiradigan anik usullarni aniklab beradi. 
Eng avval shunga e`tibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida 
korxonada sodir buladigan barcha ho`jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi 
barcha mablag`larni aks ettiruvchi axborot shakllanadi. Xar xil jarayonlarda 
sodir buladigan operatsiyalar soni xamda korxona ixtiyorida joylashgan 
mablag`lar turi va manbalari juda muximdir. Xar bir ho`jalik operatsiyasi va 
mablag`lar xamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini 
umumlashtirish va shakllantirish maqsadlari uchun xujjatlashtirish yordamida 
kuzatuv olib boriladi. 
Xujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obyektlari (uning predmetining 
tarkibiy unsurlari) ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish 
imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun xar bir 
aloxida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruxi uchun dastlabki 
hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga 
oshirilgan operatsiyaning mazmuni kayd etiladi. 
Xujjatlashtirish yordamida sodir bulayetgan ho`jalik operatsiyalari 
xakida mukammal ma`lumotlar olinadi. Bu ma`lumotlar ularni keyinchalik 
iktisodiy jixatdan guruxlash va umumlashtirish uchun asos bulib hisoblanadi. 
Yuridik talablarga rioya kilingan xolda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya 
hisobining ma`lumotlariga isbotlovchi kuch bagishlaydi. 

---

Lekin ho`jalik jarayonida bulib utayetgan barcha xodisalarni xam 
xujjatlashtirysh yordamida kayd qilib bulavermaydi. Jumladan, tabiiy 
yukolish, mablag`larni kabul kilish va topshirish paytidagi noanik-liklar,
hisobdagi xatolar va kolaversa, ugirliklar tegishli kiymatlik-larning xakikiy 
mikdorini dastlabki axborotni tashuvchilar va hisobda aks ettirilganlaridan 
chetga ogishiga olib keladi. Bunday xodisalarni rasmiylashtirish ular sodir 
bulayetganda emas, balki fakat ular ma`lum bulgandagina mumkin buladi. 
Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan kayd kilinmay kolgan xodisalar 
xujjatlashtirishga 
zaruri 
qo`shimcha 
hisoblangan 
ruyxatga 
olish 
(inventarizatsiya) yordamida aniklanadi. Uning ma`lumotlari yukorida 
keltirilgan u yoki boshqa sabablarga kura uz vaqtida hisobga olinmay kolgan 
hisob kurstatkichlarini xakikatdagiga muvofiklashtirish uchun xizmat kiladi. 
Shunday qilib, xujjatlashtirish va ruyxatga olish buxgalteriya 
hisobining obyektlarini dastlabki kuzatish amalga oshirish uchun pullaniladi. 
Ulardan foydalanish mulkning but saklanishi ustidan, nazorat kilish imkonini 
beradi. Xujjatlashtirish va ruyxatga olishning ma`lumotlari moddiy-javobgar 
shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayetgan operatsiyalarning 
konuniyligi, mablag`larning to`g`ri saklanishi, ulardan maqsadga muvofik 
ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi. 
Yukorida ta`kidlanganidek ho`jalik operatsiyalari va mablag`lar juda 
turli-tumandir. 
Lekin 
buxgalteriya 
hisobi 
ular 
xakida 
yigma 
(umumlashtirilgan) kursatkichlarni berishi kerak. Bunda yigiladigan 
ma`lumotlar ulchagichlarda ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida 
baxolash usuli pullaniladi. Baxolash yordamida natura va mexnat 
kursatkichlarini pul kursatkichlariga aylantiriladi. 
Ho`jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan boglik 
bulgan barcha chikimlarni hisoblab chikish, xar bir jarayonda ishlatilgan 
xam jonli, xam moddiylashtirilgan mexnatni hisoblab chikish kerak. Bunda 

---

xar bir chikim turinining mikdorinigina emas, balki anik bulgan ularning 
obyektiga tegishli bulgan umumiy summasini topish, ya`ni hisobga 
olinayetgan obyektlarning tannarxini hisoblab topish lozim buladi. Mahsulot 
tannarxi ishlab chiqarish xarajatlarining mikdo-ri ustidan nazorat kilish uchun 
pullaniladigan kalkulyatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obyektlarning 
xakikiy tannarxini aniklash imkonini beradi. 
Shunday qilib, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi obyektlarini kiymatli 
ulchash uchun xizmat kiladi. Ularning pullanilishi tijorat hisob-kitobini 
mustaxkamlash uchun katta axamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tijorat hisob-
kitobiga rioya kilish korxona xarajatlari bilan uning faoliyati natijalari 
urtasidagi muvofiklikni talab kiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish 
xakikiy tannarx kalkulyatsiyasi ma`lumotlariga asoslanadigan pulda ifodalash 
yo`li bilan erishiladi. 
Buxgalteriya hisobining obyektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi 
farklanishlar ularning ustidan aloxida guruxlar buyicha, masalan, mexnat 
vositalari, mexnat buyumlari, pul mablag`lari va hokazo kuzatish zarurligini 
takazo etadi. Undan tashqari, ushbu guruxlarning ichida hisobni 
mablag`larning aloxida turlari va ularning joylashgan joylari buyicha tashkil 
kilish kerak buladi. Demak hisob bilan aloxida ajratilgan xolda xar bir 
mexnat vositasining turi - binolar, mashinalar, uskunalar va hokazo; 
Mexnat buyumlari - asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, yarim 
tayyor mahsulot va boshqalar; pul mablag`lari ularning joylashgan joylari 
buyicha - hisob-kitob, valyuta va bankdagi boshqa schetlar, korxonaning 
kassasida va shu kabilar kamrab olingan bulishi kerak. Shu bilan birga 
bunday guruxlash kupincha kamlik qilib koladi. Masalan, mexnat 
buyumlarining xar xil turlari ustidan, aytaylik asosiy materiallar ustidan,
kuzatish ularning xar bir turi, sorti, katta-kichikligi va hokazolar to`g`risida 
ma`lumotlar olishni talab kiladi. Shunga uxshash guruxlash buxgalteriya 

---

hisobida mablag`lar manbalari va ho`jalik jarayonlari buyicha xam amalga 
oshiriladi. 
Ho`jalik mablag`lari va ho`jalik operatsiyalarini joriy aks ettirish va 
ularni boshqarish uchun zarur bulgan ma`lumotlar olish imkonini beradigan 
buxgalteriya hisobi obyektlarini iktisodiy jixatdan guruxlash uchun,
schetlardan foydalaniladi. 
Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma`lumotlar hisob obyektlariga 
fakat tarkok bulgan tavsif beradi, shu sababli schetlarga extiyoj tugiladi. Bu 
ma`lumotlarni umumlashtirilgan xolda kuz oldiga keltirish uchun, ularni 
guruxlash va summalashtirish lozim buladi. Bunday funksiyani buxgalteriya 
hisobida schetlar bajaradi. 
Ho`jalik 
operatsiyalarni 
buxgalteriya 
schetlarida 
aks 
ettirish 
ikkiyoklama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoklama yozuvning 
moxiyati xar bir ho`jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki 
xodisani uzaro boglangan xolda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni 
xarid kilish operatsiyasini kayd etaturib, sotib olingan kiymatliklarning 
kelishi (tayyorlanishi) va mol yetkazib beruvchilarga tulangan pul 
mablag`larining sarflanishi (karzning yuzaga kelishi) kursatkichlari uzaro 
boglaniladi: yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib,
uzaro bogliklikda ishlab chiqarish chikimlarining oshishi va korxona 
omboridagi materiallarning kamayishi kursatiladi. Operatsiyallar bunday usul 
bilan yozish ularning iktisodiy mazmunini ochib beradi va ho`jalik faoliyatini 
chukurrok urganishga yordam beradi. 
Shunday qilib, schetlar va ikkiyoklama yozuv buxgalteriya hisobi 
obyektlari to`g`risidagi ma`lumotlarni joriy guruxlash maqsadida pullaniladi. 
Ularning yordamida korxonani tezkor boshqarish, moddiy javobgar 
shaxslarning amallari mulklarning but saklanishi ustidan nazorat amalga 
oshiriladi. Ular ho`jalik faoliyatining yigma kursatkichlarini hisoblab chikish 

---

uchun zarur bulgan ma`lumotlarni asta-sekin jamgarish va tartibga solish 
(sistemalash) imkonini beradi. 
Buxgalteriya hisobi anik obyektlarining keng bulgan tarkibi korxona 
ho`jalik mablag`larini doimiy kuzdan kechirish zarurligini takazo etadi. 
Buning uchun ho`jalik mablag`larini ikki xilga, ya`ni ularning turlari va 
joylashishi xamda tashkil topish manbalari va kanday maqsadga 
mo`ljallanganligiga karab, kursatadigan buxgalteriya balansi xizmat kiladi. 
Ho`jalik mablag`larini aks ettirishning bunday tartibi ularning barcha 
yigindisini uzaro boglangan xolda ko`rish imkonini beradi va korxonaning 
ular bilan ta`minlanganligini taxlil kilishni yengillashtiradi. 
Ho`jalik jarayonlarini vaqti-vaqti bilan kuzdan kechirish buxgalteriya 
hisobida ularni tavsiflovchi kursatkichlar ustidan kuzatish yo`li bilan amalga 
oshiriladi. Bunday kursatkichlar ho`jalik faoliyatining barcha asosiy 
uchastkalari buyicha belgilanadi. Bu - ishlab chiqarish va sotish xajmi, foyda 
va rentabellik tannarx va boshqalardir. Bularning xammasi hisob 
ma`lumotlari asosida budjetning bajarilishining yirma tizimini ifodalovchi 
hisobotda aks ettiriladi. hisobot hisob-kitoblarning ilmiy asoslangagan tizimi 
yordamida tuziladi. U hisoblab chiqariladigan kursatkichlarning to`g`riligini 
va ularning utgan davrdagi xuddi shunday kursatkichlari bilan xamda 
korxonaning moliyaviy axvolini baxolash maqsadida boshqa korxonalarning 
xuddi shunday kursatkichlari bilan solishtirish mumkinligini ta`minlaydi. 
Yukorida aytilganlardan kelib chikib, balans va hisobot buxgalteriya 
hisobi ma`lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblana-di, desak 
buladi. Bu usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muxim vazifalari 
hisoblangan korxona va uning tarkibiy bulinmala-rini boshqarish, korxona 
moliyaviy axvolini baxolash kabi muxim bulgan vazifalarni yechishni 
ta`minlaydi. Korxonada tezkor boshqarish xujjat-lar va schetlar ma`lumotlari 

---

buyicha xar kuni amalga oshiriladi, lekin u uzoqrok bulgan muddatdagi 
korxonalar ishini chukur taxlil kilish imkonini bermaydi. 
Buxgalteriya hisobida pullaniladigan usullar moxiyatini ko`rib 
chikishga yakun yasaymiz. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli 
(metodi) kuyidagi usul (element)lardan iborat ekan: xujjatlashtirish va 
yuklama kilish (inventarizatsiya), baxolash va kalkulyatsiya, schetlar va 
ikkiyoklama yozuv, balans va hisobot. 
Bularda keng mikyosda xujjatlashtirish, baxolash, kalkulyatsiya,
hisobot va ma`lum darajada balans (balansli usul) pullaniladi. Masalan,
statistikada va budjetlashtirish (rejalashtirish)da balansli usuldan xalq 
ho`jaligi balansini, mexnat balansini, turli moddiy resurslarning balansini 
tuzish uchun foydalaniladi va hokazo. 
Buxgalteriya hisobining amaliyotida shu barcha usullar ajralgan xolda 
emas, balki yagona butunlikning bir kismi sifatida kuyidagi ketma - ketlikda 
pullaniladi. Xujjatlashtirishdan - ho`jalik operatsiyalari xakida dastlabki 
ma`lumotlarni olish uchun foydalniladi. Ma`lumotlarni xujjatlashtirish 
asosida ho`jalik faoliyatini buxgalteriya hisobida navbatdagi aks ettirish 
amalga oshiriladi. xujjatlardan ma`lumotlar albatta umumlashtirilgan pul 
ulchagichida ifodalanadi. Buning uchun natura va mexnat kursatkichlaridan 
pul kursatkichlariga utkazish imkonini beradigan baxolash xizmat kiladi. 
Xujjatlarda kayd etilgan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risi-dagi 
ma`lumotlar iktisodiy jixatdan guruxlanadi va summalashtiriladi, buning 
uchun esa schetlar va ikkiyoklama yozuvdan foydalaniladi. Schetlarda 
olinadigan kursatkichlar ikkiyoklama yozuv yordamida uzaro boglanadi. 
Schetlarda keltirilgan ma`lumotlar yuklama kilish jarayonida tekshiriladi va 
aniklanadi. Tekshirilgan ma`lumotlar asosida u yoki boshqa obyektga tegishli 
bulgan chikimlar hisoblab chikiladi, ya`ni ularning tannarxi hisoblab 
chikiladi - kalkulyatsiya tuziladi. 

---

Shunda tezda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi xamda korxona va 
uning tarkibiy bulinmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi 
obyektlarini joriy aks ettirish mablag`lar turlari va ularning manbalari sinov 
(probno`y) balansda solishtirish bilan nazorat kilinadi va ichki hisobot 
yordamida joriy ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan yigib yakunlanadi. 
Buxgalteriya hisobi usulining turli unsurlarini birga olib borish va 
ulardan amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir 
birovlari bilan chambaras boglik bulib, ularning xar biri oldingilaridan 
foydalanadi yoki uzlari keyingilariga ma`lumotlar beradi. Shunday qilib,
baxgalteriya hisobining usuli - bu ho`jalik mablag`lari va jarayonlarini 
boshqa ish uchun axborotni shakllantirish usullarining yiginsidir. 
Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan foydalanish bilan 
tavsiflanadi va ularning xar biri ma`lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda 
yagona tizimni hosil kiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va 
uzluksiz aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayetgan 
obyektlarni uz aro boglangan xolda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan 
ayrim xodisalar urtasidagi sababli borliklikni yuzaga chiqaradi. Ho`jalik 
xodisalari buxgalteriya hisobida real ma`lumotlar asosida kursatiladi va shu 
bilan uning obyektivligi ta`minlanadi. 
Buxgalteriya hisobining usuli ho`jalik xayotining barcha xodisalari,
ho`jalik faoliyati jarayonida sodir bulayetgan barcha kup sonli operatsiyalarni 
kuzatish imkonini bermay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv 
yechimlarini ishlab chikish uchun katta axamiyatga ega bulgan shu 
ma`lumotlarni iktisodiy jixatdan umumlashtirish imkoniyatini xam yaratadi. 
Buxgalteriya hisobi usulidan foydalanishning bosh maqsadi ho`jalik 
faoliyatini 
boshqarishni 
amalga 
oshirish 
uchun 
talab 
kilinadigan 
kursatkichlarni hisoblab chikishdan iborat. 

---

Yukorida yozilganlarga asoslanib buxgalteriya hisobi usulining 
moxiyatini kuyidagicha ta`riflash mumkin. 
Buxgalteriya hisobining usuli buxgalteriya hisobi obyektlarini ho`jalik 
faoliyatini boshqarishni amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz,
uzaro boglangan va obyektiv aks ettirishni ta`minlaydigan usullar tizimidan 
iborat. 
Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi usulining boshqa tavsiflari 
xam mavjud. To`g`risini aytganda, usul tushunchasining umumiy ma`nosi 
bir xildir: usul deganga xar doim buxgalteriya hisobining predmetini aks 
ettiradigan usul tushuniladi. Lekin uning tarkibiga kiritilgan anik (konkret) 
usullar ruyxati kupincha xar xil bulib chikadi. Masalan, ba`zida bu ruyxat 
kandaydir bir usul, masalan, ikkiyoklama yozuv, bilan cheklanadi. 
Usulni bunday tushunishning xatoligi shubxasizdir: na ikkiyoklama 
yozuv va na usulning xar kanday boshqasi boshqa usullar bilan 
boglanmasdan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risida zarur bulgan barcha 
ma`lumotlarini bera olmaydi. 
Ba`zi bir ishlarda buxgalteriya hisobi usuli usullar majmuasidan iborat 
ekanligi tan olinadi-yu, lekin shu majmua tarkibidan u yoki boshqa usul 
(element)lar, masalan xujjatlashtirish va kalkulyatsiya chiqarib tashlanadi. 
Buni shu bilan isbotlamokchi buladilarki, guyoki unga fakat hisobga 
olinayetgan obyektlarni aks ettirishining usullari kiritilishi kerak emish,
guyoki xujjatlashtirish va kalkulyatsiya ularni aks ettirmaganda hisob usuliga 
ba`zida unda fakat doimo va muntazam ravishda pullaniladigan unsurlar 
kiritiladi. Shu munosabat bilan u yoki bu talabni kondarmaydigani uchun 
yuklama kilish usuli chiqarib tashlanishi kerak emish, vaxolanki Uzbekiston 
Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi" konuniga kura moddiy - 
javobgar shaxslar uzgartirilganda, tabiiy ofatlardan keyin xamda yilik 
hisobot tuzilishidan oldin yuklama utkazish zaruriydir. 

---

Qator iktisodchilarining fikrlari buyicha buxgalteriya hisobi-ning 
usuliga fakat boshqa hisob turlarida pullanilmaydigan va buxgalteriya 
hisobiga xos bulgan usullar kiritilishi kerak. Shuning uchun unga, masalan,
hisobotni kiritishmaydi, lekin bu xam nato`g`ri, chunki agar u yoki boshqa 
usul hisobning boshqa turlarida ishlatilsa, u buxgalteriya hisobida uz 
funksiyasini bajarishdan tuxtab kolmaydi-ku. Buxgalteriya hisobi usulining 
xususiyati aynan shundan iboratki, fakat uning usullari majmuasi tufayligina 
boshqarish uchun zarur bulgan axborotning shaklanishi ta`minlanadi. 
Shunday nuktai nazar xam mavjudki, guyoki buxgalteriya hisobining 
usuli balanslashtirilgan umumlashtirish deb ataladigan narsadan iborat,
kolgan boshqa usullar esa fakat ushbu umumlashtirishni ta`minlash uchun 
pullanilar emish. Lekin bu nuktai nazar bilan kelishilsa, unda xujjatlashtirish,
schetlar, ikkiyoklama yozuv va boshqalar buxgalteriya hisobida tezkor 
boshqarish buyicha mutlako anik bulgan boshqaruv vazifalarini yechish 
uchun emas, balki fakat balanslashtirilgan umumlashtirishni amalga oshirish 
imkoniyatini ta`minlash uchun pullaniladi, degan xulosa kelib chikadi. 
Buxgalteriya hisobining yukorida keltirilgan tavsifidan mutlako anik 
qilib shuni aytish mumkinki, uning xar bir unsuri butunlay anik bulgan 
funksiyani bajaradi va shu bilan ularning umuman barchasining majmuasi 
yordamida buxgalteriya hisobi predmetini
tula-tukis aks ettirish mumkin 
bulishligiga yordam beradi. 

---