Buxgalteriya hisobining usullari va ularning

 Korxona, uning faoliyat kursatish shartlari 
Uzbekistan Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risida" gi 
konuniga 
binoan 
buxgalteriya 
hisobi 
yuridik 
shaxe 
hisoblangan 
mulkchilikning shaklidan qat`iy nazar barcha korxonalar, tashkilotlar va 
muassasalar pullaniladi. 
Korxona xalq ho`jaligining tarkibiy unsuri (elementa) hisoblanadi va 
tashkiliy jixatdan aloxida ajratilgan kismini anglatadi. Ho`jalik faoliyatining 
xususiyatiga kura sanoat, kishlok ho`jalik savdo va boshqalarga bulinadi. 
Ularning xar birida muayyan ho`jalik jarayoni amalga oshiriladi va tegishli 
mablag`lar mavjud buladi. 
Xar bir korxona u yoki bu mulkchilik shakli - davlat, yakkashaxs 
(shaxsiy), shirkat va tezkorga tegishli buladi. 
Davlat mulki - davlat shaxsidagi mulkdir. 
Mulkka yakkashaxsli ega bulishlik bir shaxs tomonidan yaratiladigan 
firma bulib u mulk egasiga shu firma ho`jalik faoliyati ustidan, uz shaxsiy 
manfaatlaridan qat`iy nazar, nazorat kilish imkonini beradi. Yuridik ma`noda 
mulkka yakka shaxsli ega bulishlik xam xususiy shaxs singari usha ho`jalik 
subyektidir. Uning uzi xamma foydani oladi yoki zarar ko`rish xamda barcha 
majburiyatlar buyicha shaxsiy mulki bilan javob beradi. Bunday firmalar 
2
I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, 76 bet

---

Kushma shtatlardagi biznesning kupchiligini tashkil kiladi, lekin u, odatda 
mayda biznesdir. 
SHerikchilik (shirkatlar) uz kobiliyatlari va resurslarini birlashtiradigan 
ikki yoki undan kuprok mulk egalari tomonidan hosil kilingan firmadir. 
Bunda kompaniyachilar va shirkatning foydasi yoki zararini oldindan 
kelishilgan koidaga kura uzaro bulishadilar. Xar kanday katnashuvchi 
uzining xissasini boshqa tomonga topshirishi mumkin va zarur bulganda, xar 
birining shaxsiy mulki shirkatning majburiyatlarini" tulash uchuy olib 
kuyilishi mumkin. Ba`zi xollarda mulkchilarning biri yoki bir nechtasi 
uzlarining majburiyatlarini cheklashlari mumkin (masalan, firmaning ustav 
kapitaliga kilingan xissa badallarining xajmi bilan), lekin xech bulmaganda,
ulardan biri shirkatning barcha majburiyatlari buyicha cheklanmagan 
javobgarlikni uz zimmalariga olishi kerak. 
Korporatsiya - xissalari aksiyadorlik kapitali ko`rinishida topshirgan 
mulk egalariga yuridik jixatdan buysinmaydigan firmadir. Aksiyadorlar 
korporatsiya operatsiyalarini to`g`ridan-to`g`ri nazorat kilaolmaydilar. Ular 
aksiyadorlar manfaati uchun foyda olish maqsadida korporatsiya ho`jalik 
faoliyatiga 
raxbarlik 
kiladigan 
direktorlar 
kengashini 
saylaydilar. 
Aksiyadorlar korporatsiyaning zararlari uchun fakat uzlarining badallari 
chegarasida javob beradilar. Agar aksiyador uz aksiyalarini sotsa, bu 
korporatsiyani tugatishga olib keladi.
Yukorida kursatilgan korxonalarda ularning faoliyatiga raxbarlik 
kilishning xar xil usullari pullaniladi. Bu usullar asosan ular kaysi sohaga 
tegishli ekanliklariga borlik. Xozirgi paytda moddiy ishlab chiqarish sohasiga 
kiradigan kupchilik korxonalar odatda tijorat hisob-kitobiasosida faoliyat 
kursatishadi. Bunday korxonalar xususiylashtirilgan deb nomlanadi. Ishlab 
chiqarish sohasidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar kupchilik 
kismida 
davlat 
(budjet)niki 
hisoblanadilar. 
Budjet 
tashkiloti 
va 

---

muassasalarining xususiyatlari asosan shundan iboratki, ular uzlariga xizmat 
kiladigan 
muassasalar 
yoki 
shaxslardan 
kilingan 
xarajatlarning 
kompensatsiyasini (tovon tulash) mutlako olaolmaydilar yoki juda kam 
kismini oladilar. Uz faoliyatlarini amalga oshirish uchun davlat korxonalari 
va tashkilotlari mablag`larni asosan davlat budjetidan oladilar. 
Korxonalarning ho`jalik alokalari shartnoma asosida amalga oshiriladi. 
xar bir korxona mol yetkazib beruvchilar bilan xam, xaridorlar bilan xam 
shartnoma tuzadilar. Bu narsa ularga uz ishlarida ratsional, tula va uz 
zimmasiga olgan majburiyatlarni vaqtida bajarishga yordam beradi. Bunda 
shartnomalar-kontraktlar korxonalar ho`jalik munosabatlarining asosi 
hisoblanadi. 
Korxonaning ishi barcha jamoa va aloxida xar bir xodimning ishini 
yaxshilashdagi manfaatdorligi asosida tashkil kilinadi. Moddiy manfaatdorlik 
bilan birgalikda tijorat hisob-kitobi korxonaning moddiy javobgarligi, uning 
raxbarlarining mulkchilar oldida resurslardan ratsional foydalanish, ho`jalik 
faoliyatining moliyaviy natijalari uchun moddiy javobgarlikni nazarda tutadi. 
Xar bir korxona buxgalteriya hisobining tugallangin tizimiga egadir. 
Bu esa korxonaning barcha mablag`lari va uning barcha faoliyati 
buxgalteriya hisobi tomonidan tula va uzaro boglangan xolda kamrab olinar 
ekanligini anglatadi.