Buxgalteriya xisobi, iqtisodiy tahlil va audit

Nomoddiy aktivlar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish darajasini tekshirish.
Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalteriya ma’lumotiar haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladigan inventarizatsiya asosida tasdiqlanadi. Inventarizatsiya vaqti-vaqti bilan, biroq ikki yilda kamida bir marta o‘tkazilishi shart.
Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalami hal etadi: ulaming haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgalteriya hisob ma’lumotlariga solishtirish yo‘li bilan ulaming butligini ta’minlash ustidan nazorat o‘matish. Nomoddiy aktivlaming korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish lozim. Bunda auditor № 19-»lnventarizatsiyani tashkil etish va 0 ‘tkazish» nomli BHMS ( 0 ‘zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y. ro‘yxatga olingan № 833 va «Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘risidagi Nizom» 0 ‘zR Adliya Vazirligida 2001 yil ro‘yxatga olingan № 1054) talablariga rioya qilinganligini sinchiklab tekshirishi zarur.
Xususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqiaydi.
a) Masalan: aniqlangan kamomadlaming balans summasi hisobdan chiqarilganda:
- Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»,
- Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schetiar».
b) kam chiqqan nomoddiy aktivlar obyekti bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan chiqarilganda:
- Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti
v) kamomad aniqlangan nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga:
-Debet 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo'qotishlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti.
Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlaming qarzlari» schyoti-aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilisbi lozim boigan bozor qiymatiga.
-Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo‘qotishlar» scheti - nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga,
- Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti - aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo'lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o'rtasidagi farq summaga (olingan daromad).
Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan summalami aniqlashning asosliligini tekshirishi lozim. Chunki, olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan «Nizom» ga muvofiq umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiiadi. Agar baholash natijasida obyektning bozor bahosi (undiriladigan summa) kamomad obyektining qoldiq qiymatidan past bo‘!sa, ko'rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 4730 - «Moddiv zararni qoplash bcryicha, xodimlarning qarzi» scheti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozorqiymatiga.
- Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim boMgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o'rtasidagi farq summaga (ko'rilgan zarar summasiga)
- Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarking buzilishidan yo‘qotishlar» scheti - nomoddiy aktivlar obyektining qoldiq qiymatiga.
Ko‘rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi.
Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo‘Imagan holiarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) boshlang'ich qiymatiga:
- Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»,
- Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schetlar»;
b) amortizatsiya summasiga:
- Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi
schetlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti;
v) ko'rilgan zarar summasiga:
- Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti.
Ko‘rilgan zarar summasi ham (!) daromad (foyda) solig'ini hisoblashda umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi. Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar obyektlari shularga o'xshash obyektlaming oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo‘yicha uiarning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)
- Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti
Bu holda ham olingan daromad summasi umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ular nomoddiy aktivlar tarkibiga qo‘shilgan paytdan boshlab umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish korxona rahbarining inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi buyrug'i, «Nomoddiy aktivlaming inventar ro‘yxati nomli inventar ro‘yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlaming sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya qaydnomaning ma’lumotlariga asosan inventarizatsiya ro'yxatlarini rasmiylashtirishning to‘g‘riligi, korxonaning ko'rsatilgan nomoddiy aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlabki hujjatlar mavjudligi, sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy aktivlami aks ettirishning to‘g‘riligi va o‘zaro mosliga tekshiriladi. Ko‘rib chiqish usulini qo‘llash yo‘li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi:
• nomoddiy aktivlarga doir hisobot shakllarining ko‘rsatkichlari;
• hisobot ma’lumotlari va bosh daftar;
• hisob registrlarining ko‘rsatkichlari.
Bunday tekshimvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi», nomoddiy aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-0590) bo'yicha sintetik hisob registrlari, nomoddiy aktivlami hisobga oladigan kartochkalar(NMA-l shakl) dan foydalaniladi.
Yuqorida bayon qilinganlar asosida nomoddiy aktivlami auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning umumiy chizmasini quyidagicha aks ettirish mumkin.
Yuqorida bayon qilingan tartibda o‘tkazilgan tekshiruv natijalari auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha tuziladigan hisobotning tegishli bo'limiga qo'shiladi.
Nomoddiy aktivlami ro‘yxatga olishning texnik jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o‘z nomiga ko‘ra moddiy negizga ega boMmaganliklari uchun korxonada u yoki bu obyektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi tez-tez vujudga keladi.
Buxgalteriya hisobining umumiy printsiplariga ko‘ra har qanday nomoddiy aktiv kirimi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday dastlabki hujjatlashtirish o'zining mazmuni va tavsifiga ko‘ra, asosiy vositalami qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-1)kabi hujjatlarga o‘xshash bo’lishi lozim. Hujjatlarda obyektlaming batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati, foydalanishga topshirilgan vaqti eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi, nomoddiy aktiv foydalanadigan boMinma va boshqa ma’lumotlar ko‘rsatilishi lozim.
Nomoddiy aktivlami kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ulami indentifikatsiyalovchi (aynan o‘xshatuvchi) hujjatlar ham bo‘lishi zarur. Bunday hujjatlarga nomoddiy aktivlaming o‘zlarini yoki ulardan foydalanishni tavsiflovchi hujjatlar, shuningdek, korxonaning u yoki bu mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Boshqacha qiiib aytganda, buxgalteriya hisobda aks ettiriladigan nomoddiy aktivlaming istalgan obyekti obyektiv shaklda mavjud bo‘lishi lozim.
Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish patentlar, guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Korxona tomonidan har qanday mualliflik huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to‘!aqonli shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin.Korxona «nou-хаи» sotib olishni rasmiylaebtirisni uchun uning og'zaki (matnli) yoki tasvirly tavsifiga ega bo‘lishi lozim. Korxona raqobat sharoitida sanoat va intellektual mulklami muhofaza qilish uchun chora-tadbirlami ko‘rishi lozim. Bu nomoddiy aktivlar obyektlaming har biri uchun konkret xodimlami javobgarlikka tortish va ko'rilgan zarami to‘liq qoplash uchun imkon yaratadi.
Korxonalar nomoddiy aktivlami har xil yo'llar bilan oladilar va shunga ko‘ra ulaming kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi sifatida qo'shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga yaqinlashgan va korxona aksiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va aksiyadorlar tomonidan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi.«Mahsuiot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalami takomillashtirish va yangilarini yaratish, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba - konstruktorlik ishlarini o‘tkazish bilan bog‘liq mahsulotlar sifatini yaxshilash, xom ashyo va materiallaming yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash xarajatlari 9420'»Ma’muriy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. Agar korxona qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk (patentlar, guvohnomalar) yaratsa, ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda, ulami mulk sifatida hisobga olib bo‘lmaydi, chunki ulami yaratish bilan bogliq xarajatlar kapitallashmaydi.
Ushbu savol masalasida turli mamlakatlarda qarama-qarshi fikrlar mavjud. Masalan, ayrim mamlakatlarda nomoddiy aktivlar mablag’ sifatida inobatga olinmaydi, ularni darhol ishlab chiqarish sarflari yoki foyda hisobiga hisobdan chiqarish ko‘zda tutilgan. Ammo, bunday yondoshuvga qarama-qarshi gumon patentlar olish va kashfiyotlar, tovar markalari, savdo belgylari, «Nou-xou» ishlanmalari va dastur ta’minotlarini yaratish bilan bog’liq ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) kabi aktivlami darhoi hisobdan chiqarish, davr oraligMda oladigan daromadlarni buzib ko‘rsatishga olib keladi va korxonalar tomonidan ushbu faoliyat sohasiga mablag‘!ar sarflashni to‘xtatib turadigan omil boMib hisoblanishidan iborat. Agar nomoddiy aktivlami yaratish bilan bog‘liq xarajatlami darhol hisobdan chiqarish ftkriga qo‘shi!adigan boMsak, unda bizning korxonalarimizda bunday xarajatlarga eng oz miqdorda mablag1 ajratilib, respublikamiz xududida ishlab chiqarish va intellektual mulkni (korxonaning o‘z ishlab chiqarishini) umuman pasayishiga olib keladi, korxonalar esa o'zlarining mulkiy huquqlari (nomoddiy aktivlari)ni yaratmasdan, xorijdan sotib olishga xarajat qiladilar.
Nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati dastlab moMjallangan kelgusidagi iqtisodiy foydani oshirishga imkon beradigan, ushbu nomoddiy aktivlami takomillashtirish va ularning imkoniyatlari va foydali xizmat muddatini oshirish bilan bog‘liq bo’lgan xarajatlar summasiga oshiriladi.
Nomoddiy aktivlarning balans qiymatini joriy bozor narxlari darajasiga moslash maqsadida ularni vaqti-vaqti bilan qayta baholash lozim.
Korxona qayta baholashni agarda joriy qiymatni faol bozor ma’lumotlari asosida aniq belgilash mumkin boMgan shartlarda qayta baholash sanasidagi joriy qiymatni tasdiqlovchi hujjatlar asosida amalga oshirishi mumkin.Qayta baholashni etarlicha muntazamlik bilan amalga oshirish lozim, toki balans (tiklash) qiymati balans hisobotini tuzish sanasidagi bozor
qiymatidan farq qilmasin.
Nomoddiy aktivni qayta baholash chog'ida ushbu qayta baholanayotgan aktivga taalluqli boMgan bir turdagi nomoddiy aktiviarning barcha guruhi qayta baholanishi kerak, bunday aktivlar uchun faol bozor mavjud bo‘lmagan holatlar bundan mustasno.
Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda joriy (tiklash) qiymati bo'yicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivning joriy qiymatini nomoddiy aktivning ushbu turi bo'yicha faol bozor narxlari asosida belgilash murnkin. Agar ilgari qayta baholangan nomoddiy aktivning joriy qiymatini faol bozor ma’Iumotlari asosida boshqa belgilash murnkin bo'lmasa, nomoddiy aktivning balans qiymati jamlangan amortizatsiya chegirilgan holda, faol bozor ma’Iumotlari asosida uning oxirgi qayta baholangan sanadagi tiklash qiymati bo'lishi kerak.
Auditor nomoddiy aktivlarni qayta baholashda joriy qiymatni quyidagi hujjatlar asosida tasdiqlanganini tekshiradi:
a) tayyorlovchi firmalar va ularning rasmiy dilerlari hamda vakolatxonalaridan yozma shaklda olingan xuddi shunday nomoddiy aktivga doir narxlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
b) qayta baholashni o'tkazish sanasiga va nomoddiy aktivlarni xarid qilish sanasiga Markaziy bank kurslarining nisbati sifatida aniqlanadigan hisob-kitob koeffitsientini qo'llagan holda xarid qilish sanasiga erkin almashtiriladigan valyutada nomoddiy aktiviarning qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlar (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo'lganda);
v) qayta baholashni o'tkazish davrida ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotiar va shu kabilarda e’lon qilingan narxlar darajasi to'g'risidagi ma’lumotlar;
g) tegishli nomoddiy aktivning qiymati to'g'risida baholovchining hisoboti.