Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm 
hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli 
xil shakllar yordamida ifodalanganligi tufayli ularni ifodalash faqat 
o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izohlash, talqin 
qilib berish yoki ularni so‘zma-so‘z ifodalanishini aynan avtib 
berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, 
material ma’no jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-
so‘z o‘zlashtirish, mantiqiy o‘rganish bo‘lmasdan, balki aksincha, 
mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.
So‘z-mantiq xotirasining vujudga kelishida birinchi signal bilan 
bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiy hisoblanadi. Chunki so‘z 
mantiq xotirasi faqat insongagina xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi 
hisoblanib, bu xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hayvonlarga 
ham taalluqli bo‘lgan harakat, his-tuyg‘u va obrazli xotiralardan sifat, 
ham miqdor jihatdan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq 
xotirasi bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga 
asoslanadi, ikkinchidan ularga nisbatan yetakchilik qiladi. Shu bilan 
birga, boshqa turlarning rivojlanishi so‘z mantiq xotirasining 
takomillashuviga uzviy bog‘liqdir. So‘z-mantiq xotirasining o‘sishi 
qolgan xotira turlarining barqarorlashuvini belgliaydi. Xotira turlaliga 
nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari ham uchraydi. Shu bois 
xotira faoliyatini amalga oshirayotgan faollik xususiyatlari bilan uzviy 
bog‘liq ravishda turlarga ajratiladi. Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra 
xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi. 
Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish 
uchun muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda amalga 
oshirilishidan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam 
ongi bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy 

---

103 
xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon 
ma’lum kerakli topshiriq yoki vazifa qo‘yilsa, esda olib qolishga 
yetaklovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga 
yo‘naltirilgan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematik topshiriqlarini 
yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni o‘z 
oldimizga maqsad qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘z mantiq xotirada 
asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi. Buning natijasida 
sonlarni esda saqlashga, hech qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga 
qaramay, biz ularni qisqa muddat bo‘lsa-da, esda saqlashga intilamiz. 
Bu holat faoliyat yakunlangunga qadar davom etadi. 
Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish esda olib qolishning 
asosiy sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radosavlevich o‘z 
tadqiqotida quyidagi hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan 
biri sinovda qo‘llanilayotgan tilni tushunmaganligi tufayli uning 
oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarmagan. Buning oqibatida uncha katta 
bo‘lmagan tadqiqot materiali 46 marta o‘qib berilganiga qaramay, 
esda olib qolinmagan. Tajribaning keyingi bosqichida vazifa 
tekshiriluvchiga tushuntirib berilgandan so‘ng u material bilan olti 
marta o‘qib, tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta 
tushirishga erishgan. 
Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotining 
ikkita ketma-ket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotiraning 
turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shaxsiy 
tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri 
ma’lum maqsadsiz aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot, 
taassurotlarning ko‘pchilik qismini aks ettirishdir. Shunga qaramasdan 
inson faoliyatining turli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish zarurati 
tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitlar, holatlar, 
vaziyatlarda esda saqlash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini 
yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi 
shubhasiz. So‘nggi paytlarda rus va xorij psixologiyasida xotira 
borasidagi tadqiqotchilarning e’tiborini esda olib qolishning dastlabki, 
boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan, 
tashqi taassurot izlarining mustahkamlanishigacha bo‘lgan jarayonlar, 
holatlar, mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish 
muddatlarini ham o‘ziga jalb qilib kelmoqda.

---

104 
Masalan, biror material xotirada mustahkam joy olish uchun uni 
subyekt tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqish zarur va 
materialni bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada muddat talab 
etish tabiiydir. Ana shu muddat xotirada qayta tiklanilayotgan izlarni 
mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson tomonidan 
yaqindagina bo‘lib o‘tgan hodisalarning aks sadosi sifatida kechiriladi 
va takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda, ayni 
paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go‘yo ko‘rishda, 
eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi 
jihatidan beqaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus 
tajriba orttirish mexanizmlarining faoliyatida muhim ahamiyat kasb 
etadi. Shu boisdan ularning roli shu qadar ahamiyatliki, bu 
jarayonlarda esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, ma’lumotlar, 
xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. 
Ushbu jarayon odatda psixologiya fanida qisqa muddatli xotira deb 
ataladi.
Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni 
uzoq muddat davomida esda saqlanib qolishi xarakterli bo‘lgan uzoq 
muddatli xotiradan farq qilgan holda, qisqa muddatli xotira bir marta 
hamda juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu ondayoq qayta 
tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. 
Operativ xotira inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan 
faol tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni 
anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon 
psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun quyidagi misol 
keltiriladi. Matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni 
muayyan bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. Shu 
boisdan oraliq natijalarni yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga 
yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur 
holat matnni talaba yoki o‘quvchi tomonidan o‘qishda, uni ko‘chirib 
yozishda, ijodiy fikr yuritishda, aqliy faoliyatni amalga oshirishda 
yaqqol ko‘zga tashlanadi.