Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

14Hissiyotlar paydo bo‘lish tezligi, kuchi va davomiyligi 
(barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi. 
Hissiyotning paydo bo‘lish tezligi. Emotsional kechinmalar turli 
hollarda turlicha tezlik bilan paydo bo‘ladi. Ba’zan hissiyotlar juda tez 
to‘satdan, darhol paydo bo‘ladi, masalan, kishi birdan xursand bo‘lib 
ketadi, darhol g‘azabga keladi, darhol achchiqlanadi va hokazo. Lekin 
ba’zan shu hissiyotlarning o‘zi daf’atan o‘zgarmaydi, balki asta-sekin 
tug‘ila boshlaydi. Xursandlik ham, g‘azab ham, asta-sekin qo‘zg‘aladi. 
(Bunday holatni biz «qo‘rqqanligi» yoki «suyunganligi darrov 
bilinmadi» deb aytamiz.) 
Lekin shunday emotsional kechinmalar borki, ularning qay darajada 
tez paydo bo‘lganligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo‘lmaydi. 
Masalan, bizdagi kayfiyatlarning ko‘pchiligi shular jumlasiga kiradi. 
Hissiyotning kuchi. Emotsional kechinmalarning kuchi turlicha 
bo‘lishi mumkin. Hissiyotning kuchi, avvalo, yoqimli yoki yoqimsiz 
tuyg‘ularning naqadar kuchli bo‘lishidadir. Shuning uchun ham «juda 
xursand bo‘ldim», «unchalik yoqmadi» va shu kabi iboralar ishlatiladi. 
Subyektiv jihatdan olganda, hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning 
naqadar ehtiros ila kechirayotganligi bilan ham belgilanadi. 
Hissiyotning kuchi intellektual (aql-idrok) jarayonlarga ham 
sezilarli ravishda ta’sir qiladi. Emotsional qo‘zg‘alishning ma’lum bir 
darajasida intellektual jarayonlar kuchayadi: idrok va tasavvur yaqqolroq 
bo‘ladi, tafakkur jarayonlari jadallashadi. Lekin ba’zan, ayniqsa, kuchli 
emotsional kechinmalar vaqtida intellektual jarayonlar cheklanadi, 
sustlashadi va hatto aql-farosat qochadi. Odam o‘z hissiyotlarini tiyib 
tura olmaganlarida ko‘proq shunday bo‘ladi. Paydo bo‘lgan tasavvurlar 
va fikrlar to‘xtalib qoladi yoki yo‘qoladi, mantiqiy bog‘lanishlar 
susayadi, tafakkurning nazorat qiluvchi, tanqidiy faoliyati bo‘shashadi 
yoki butunlay to‘xtab qoladi. Odam mana shunday qattiq emotsional 
iztirob holatida qattiq hayajonga tushgan yoki hovliqqan paytlarida 
ko‘pincha nojo‘ya ishlar qilib qo‘yadi, mantiqqa sig‘maydigan, 
subyektiv, haqsiz, g‘arazli xulosalar chiqaradi, eng oddiy masalalarni 
ham hal qila olmay qiynalib qoladi. O‘z atrofidagi vaziyatni yaxshi 

---

149 
payqay olmaydi. Agar kuchli hissiyotlami bizning ongimiz boshqarib 
tursa, bu hissiyotlar bizning tamoyillarimiz tufayli tug‘ilgan bo‘lsa, 
bunday kuchli hissiyotlar ijobiy ahamiyat kasb qiladi.
Ifodalovchi harakatlarning muskul-harakatlantiruvchi sohadagi va 
nutqdagi eng sezilarli o‘zgarishlar bilan birga kuchayishi yoki 
kuchsizlanishi sirtdan qaraganda hissiyotlarning kuchi qay darajada 
ekanligini bildirib turadi. Hissiyot naqadar kuchli bo‘lsa, uning sirtqi 
ko‘rinishi shu qadar ifodali bo‘ladi. 
Muayyan narsaga zo‘r intilish bilan namoyon bo‘ladigan kuchli 
hissiyotlar katta-katta to‘siqlarni yenga oladigan kuchli harakatlarda 
ifodalanadi. Sensor hissiyotdan farqli bo‘lgan emotsional hissiyot his-
tuyg‘ular paydo bo‘lishining tezligi va kuchi bilan belgilanadi.