Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

birinchidan, kreditga so`ralayotgan summa bilan kreditga 
berilishi mumkin bo`lgan summa o`rtasida nomutannosiblik bo`lishi 
mumkin; 
ikkinchidan, ortikcha bo`sh mablag’ga ega bo`lgan korxonaning 
mablag’larni vaktincha foydalanishga beradigan muddati mablag’ 
zarur bo`lgan korxonani koniqgirmasligi mumkin; 
uchinchidan, banklar ishtirokisiz korxonalarni to`g’ridan to`g’ri 
kreditlashda karz beruvchi qarz oluvchi korxonaning moliyaviy 
axvolini to`lik o`rgana olmasligi mumkin.Karz oluvchining to`lovga 
layokatsiz bo`lishi kreditor korxonaning xam moliyaviy axvolining 
yomonlashuviga va boshka salbiy xollarga olib kelishi mumkin. 
Xalq xo`jaligidagi barcha bo`sh mablag’larning bank tomonidan 
yigilishi natijasida vujudga keladigan kredit resurslar hisobidan karz 
oluvchi korxonaga zarur bo`lgan summada, zarur bo`lgan muddatda 
kredit 
berishga 
imkoniyat 
yaratadi. 
Undan 
tashqari 
bank 
korxonalarning to`lovga layokatliligini xar tomonlama tahlil 
qilishi,ularning moliyavy ahvolini baxolab bera olishi mumkin. 
Iqtisodiy rivojlanishining o`sishi bank kreditining tsullanilish 
kulamini kengaytirib boradi. Kredit fakatgina xar kunlik faoliyat bilan 
boglik ishlab chikarish va muomala jarayonining kika muddatli 
extiyojlari uchun emas, balki o`zok muddatga kapitalga bo`lgan 
extiyojni koplashga yo`naltiriladi. 60-yillardan boshlab banklar yirik 
mijozlarga xizmat ko`rsatishga ixtisoslasha bordi. Bu maksadni 
amalga oshirish uchun banklar mablag’larni jalb vuglish mikyosini, 
iste`mol uchun kreditlar berish ko`lamini kengaytirdi. 
To`lovlarda vositachilik funktsiyasida banklar o`z mijozlarining 
topshirigiga asosan to`lov jarayonlarini amalga oshiradi, xisob 
varaklariga mablag’larni qabo`l kiladi, pul tushumlarining xisobini 
olib boradi, mijozlarga pul mablag’larini beradi. 
Xisobkitoblarning bank orkali olib borilishi muomala 
xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Mijoz mamlakat ichida va 
boshqa mamlakat bilan qiyinchiliksiz o`z mablag’larini bank orkali 
o`z xisob varaqasidan boshqa korxona xisob varakasiga yoki boshqa 
mamlakat bankiga o`tkazishi mumkin. 
Muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Bank kreditining manbai 
fakat vaktincha bo`sh mablag’lar va kapital bo`lib kolmasdan, kredit 
asosida chekdepozit emissiyasi xam amalga oshiriladi. Bank 

---

279 
tomonidan beriladigan kredit mikdori mavjud jamg’armalardan ko`p 
bo`lsa, bank chekdepozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin. 
Undan tashkari, kredit yordamida muomalaga naqd pullar 
banknotalar chikariladi. 
Bank kredit pullar chikarish depozitlar yaratish yo`li bilan 
to`laqonli pullar o`rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi. 
Banklar o`rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabo`l qilish va 
boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. 
Keyinchalik puldorlar o`z bo`sh turgan mablag’laridan foyda olish 
maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo`lgan 
korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning 
bankirlarga aylanishiga olib kelgan. 
Oxirgi yillarda Respublikaning ko`pgina tijorat banklari yuqori 
foyda olish maqsadida, davlatning xazina majburiyatlarini ko`p 
miqdorda sotib olishdi. CHunki qimmatli qog’ozlarning bu turi 
bankka kafolatlangan daromad keltiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari 
tomonidan berilayotgan kreditlarning ta`minoti sifatida ko`chmas 
mulk, boshqa bank yoki sug’o`rta tashkilotining sug’urta kafolati ham 
qabo`l qilinishi mumkin. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari 
ichida kreditlash jarayoni asosiy o`rinni egallaydi.
Tijorat banklari aktiv operatsiyalarining yana bir turi fond 
operatsiyalaridir. 
Turli qimmatli qog’ozlar uning ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. 
Banklarning qimmatli qog’ozlar bo`yicha operatsiyalarining 2 turi 
ko`proq qo`llaniladi. Bo`lar qimmatli qog’ozlarni kreditning 
ta`minlanganligi uchun qabo`l qilish yo`li bilan ssudalar berish va 
ularni bank tomonidan o`z hisobiga sotib olish yo`li bilan 
operatsiyalar o`tkazish.
Qimmatli qog’ozlar ta`minoti bo`yicha ssudalar ularning to`liq 
bozor kursi qiymati bo`yicha emas, balki ularning ma`lum bir qismi 
(6080%) bo`yicha beriladi. 
Qimmatli qog’ozlar soxta kapitalni ifodalasada, ular bo`yicha 
ssudalar haqiqiy tovar ishlab chiqarish bilan bog’langan jarayonga 
xizmat qiladi.
Bundan tashqari, qimmatli qog’ozlardagi bank investitsiyalari 
ham mavjud bo`lib, bu holda bank turli emitentlardan qimmatli 
qog’ozlarni sotib oladi va bank qimmatli qog’ozlar portfeli vujudga 
keladi.

---

280 
Bank tomonidan qimmatli qog’ozlarning xarid qilinishidan 
maqsad – bu qimmatli qog’ozlarni keyinchalik qayta sotish yoki 
kapitalning o`zoq muddatga qo`yilishi yo`li bilan foyda olishdan 
iborat.