Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Kredit rivojlanishining bu 
bosqichi 
ssuda 
kapitali 
bozorida 
kreditmoliya 
tashkilotlari 
ko`rinishidagi maxsus vositachilarining paydo bo`lishi bilan 
xarakterlanadi.
Katta sudxo`rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan 
dastlabki banklar o`z zimmasiga ko`pchilik kredit institutlariga 
keyinchalik an`anaviy bo`lib qolgan, eng kerakli funktsiyalarni oldi. 
Bular: 
– bo`sh moliyaviy mablag’larni foiz bilan vaktida to`lash 
majburiyati asosida qarz oluvchiga berishiga asoslanib jamg’arish; 
– yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to`lov va 
hisobkitoblar bo`yicha xizmat ko`rsatishi (keyinchalik davlat uchun 
ham); 
– qator maxsus moliyaviy operatsiyalarni o`tkazish (masalan, 
veksel munosabati mexanizmi bo`yicha xizmat ko`rsatish va 
boshqalar). 
Maxsus vositachilarga ssuda kapitali bozorida bo`lgan talab, 
shuningdek, foydaning yuqori me`yori bank tizimining boshqa 
faoliyat sohalaridan keladigan kapital oqimi hisobiga rivojlanishini 
aniqlab beradi (yangi vujudga kelayotgan kredit tashkilotlarining 
tuzuvchilari sudxo`r va sarroflar bo`lmay, balki sanoat va savdo 
kapitalistlari edi). Rivojlanish bosqichida ssuda kapitali bozoridagi 
munosabatlar ma`lum darajada shakliy tus ola boshladi, kreditlashning 
malum bir turdagi jarayonlari o`rnatildi, ssuda kapitalining o`rtacha 
mintaqaviy va milliy me`yorlari o`rnatildi va h.k. Biroq kredit 

---

173 
tashkilotlarining faoliyati haligacha markazlashmagan edi. Bu esa 
ssuda kapitali bozorining rivojlanishiga to`sqinlik qilardi va 
iqtisodiyotning davriy rivojlanish sharoitlarida moliyaviy bozorning 
boshqa bo`g’inlarida nomo`tanosibliklarni keltirib chiqardi.
Hozirgi ahvoli. Bu bosqichning asosiy belgisi iqtisodiyotda 
kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda 
boshqarilishidir. 
Davlat 
miqyosida 
kredit 
munosabatlarining 
markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga 
oshiriladi. Dastlabki umummilliy davlat kredit instito`tlarining paydo 
bo`lishi naqd pulsiz hisob kitoblarni olib borish uchun qo`l keldi 
hamda tijorat banklarining operatsiyalari va xizmat ko`rsatish 
ko`lamining kengayishiga olib keldi, masalan, fond bozoriga xizmat 
ko`rsatish bo`yicha. Keyinchalik Markaziy banklar faoliyati bozor 
iqtisodiyotini barqarorlashtirishning samarali omili bo`lgan kredit 
dastaklarini ishlatish bo`yicha yo`naltirildi. Bu esa davlatniki 
bo`lmagan kredit tashkilotlarini nazorat qilishni kuchaytirishni talab 
qildi. SHuningdek, iqtisodiyotda informatsion texnologiyaning 
rivojlanishi, 
global 
bank 
tarmoqlarining 
kompyuter 
kommunikatsiyalari va ma`lumotlar bazalarining shakllanishi kredit 
munosabatlarini yangi sifatli darajaga, ya`ni mijozga xizmat ko`rsatish 
bilan birga ularning moliyaviy faoliyatining hamma jabhalariga, 
shuningdek, xalqaro bozorga ham tarqalishiga olib keldi.  
Jamiyat faoliyatining o`ta muhim jihati – bu ishlab chiqarishdir. 
Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar 
va xizmatlardan iborat hayotiy ne`matlar yaratiladi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat 
omillari ta`minlaydi. Ishlab chiqarishning bu omillar bilan bir tekisda 
ta`minlanishi muammodir. 
Bu muammo o`z echimini kredit orqali topadi. 
Kredit tovar pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab 
chiqarish jarayonining ajralmas bir qismi bo`lib, tovar ishlab chiqarish 
kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi. 
Kreditning vujudga kelishini nafaqat ichki iste`mol uchun tovar ishlab 
chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik jihatdan mustaqil, 
birbiriga mulkdor sifatida qaramaqarshi turuvchi va iqtisodiy 
munosabatlarga 
kirishishga 
tayyor 
tovar 
egalari 
faoliyat 
ko`rsatayotgan muomala doirasidan qidirish kerak.