O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
EKOLOGIYA FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Bajardi: 9-2BIO S-19 guruh talabasi
Umedova Zarina
1
BUXORO-2023 y
Mavzu: Stenobiont, evribiont va stenetop organizmlar
REJA:
Organizmlarning tashqi muhitga moslashishi
Stenobiontlar nima?
Evribiont nima?
Ekologiyaning nazariy asoslarini ilmiy talqin etganda, albatta, Yer sayyorasidagi 4 ta asosiy hayotiy muhitlarning (suv, tuproq, havo va tirik organizmlar majmui) har birini alohida nazarda tutib. fikr yuritmoq maqsadga muvofiq. Organizmlarning tasliqi muhitga moslashishi deganda, o'simliklar va hayvonlarning har bir biologik turini suv, havo va tuprog'u-zaminiga moslashishni tushunmoq kerak. Inson uchun esa, qayd etmoq kerak, biosferaning o'zi eng muhim muhit hisoblanadi.
Suv - ko'plab turdagi tirik Organizmlarning yashash muhiti bo’lishi bilan birga insoniyat uchun eng zaruriy hayotiy omillardan. Bundan tashqari, suv yer tabiiy iqlim sharoiti, ob-havo va hokazolar vositasi hamdir.
Barcha suv havzalarini alohida olib qaralsa, suvda yashaydigan tirik organizmlarning bari o'zlarining hayot-faoliyati uchun zarur bo'lgan oziqa moddalar, gazlar va bevosita suvni o'zlashtiradi. Mavjud organizmlar tegishli suv manbai tarkibi va fizik-kimyoviy xossa ko'rsatkichlariga moslashgan bo'ladi. Buni ularning hayot ramzi: harakatlanishi, nafas olishlari, oziqlanishi va ko'payishlaridan yaqqol ko'rish mumkin. Shu mavzuga oid boshqa ma'lumotlar keyingi mavzularda beriladi.
Kurrai-zaminning uzoq geologik davrlar davomida, evolyutsion tarzda, shakllana borishda tirik organizmlar suvli muhitdan keyin, turli Yer hududi xilma-xilligidan qat'iy nazar, havo muhiti va quruqlikka moslashib rivojlangan. So'zsiz, bunda ham mavjud muhitga mosJashish jarayonlari amalga oshgan. Har bir mintaqa va hududda yashaydigan tirik organizmlar turi va ularning sifat - rniqdor ko'rsatkichlariga havo muhitining tarkib-tuzilmasi va sifatining ham ta'sir ko'rsatgani aniq. Masalan, ba'zi hududlar havosi quruq va yuqori haroratli (cho'l-sahro va b.) bo'lsa, boshqa joylarda nisbatan past harorat va namli havo bo'lishini inkor etib bo'lmaydi. Xuddi shuningdek, yana turli hududlarda havo bosimi ham o'zgacha bo'lishi muqarrar.
Shu narsani ham nazarda tutmoq kerakki, suvga qaraganda, havo massasining tarkib -- tuzilmasi, zichligi, bosimi bir-biridan keskin farqlanadi. Shunday holatdan kelib chiqib, havodan bevosita bahramand bo'ladigan jonzotfar turlari, ularning harakatlanishi, xilma-xil hayot faoliyati va boshqa ko'rsatkichlariga ko'ra, suvli muhit organizmlaridan boshqacha bo'ladi. Xususan, sudraluvchi, uchadigan, sakraydigan, yuguradigan va hokazo tirik organizmlar xilma-xilligi ham kuzatilishi mumkin.
Havo qatlami (atmosfera)da ham tirik organizm (masalan, ba'zi ko'z ilg'amas juda mayda jonzot-bakteriya) lar makon topganligi yuqorida ko'rsatib o'tildi. Shuni ham ta'kidlash joizki, yuqoridagilardan tashqari, havo oqimi turli o'simlik urug'lari va mikroorganizmlarni, shuningdek, suv bug'larini Yerning turli hududlariga tarqatish bilan birga har xil iqlim, ob-havo sharoitlarini namoyon bo'Iishida muhim vosita hamdir. Yanada to'laroq fikr-mulohazalar keyinroq bayon etiladi.
Yer sayyorasining yuza sathi qatlami (litosfera) o'ziga xos ko'plab organizmlar uchun yashash makoni bo'lishi bilan birga, turli xil mineral jins va qazilma boyliklarni o'zida tutadi. Qator mineral moddalarning hosil bo'Iishida, jumladan, tuproq hosil bo'Iishida ham qator jonzot bakteriyalar faoliyat ko'rsatishini bilib qo'yish kerak.
Tahlil va tadqiqotlar natijasiga ko'ra, tuproq muhiti, aniqrog'i, yer yuza qatlamidagi hayotiy unsurlar nihoyatda xilma-xil. Masalan, ayrim tur organizmlar hayot faoliyati faqat tuproq ichida o'tsa, boshqalariniki tuproq yuzasida kechadi. Qayd etmoq kerakki, tuproq tarkibidagi jonzotlar ham bir-birlaridan farqlanadigan sharoitlarda, ya'ni kisIorodli (aerob), kislorodsiz — zich mineral qatlamlar (anaerob) sharoitlarda yashashlari mumkin.
Yer osti qatlamlari orasida turli tarkib va sifetli suvlar, mineral boyliklar (gaz, ko'mir, neft va hokazo) bo'lishi ko'pchilikka yaxshi ayon. Ularning tarkibida ham qator jonzotlar yashaydi. Xullas, litosfera muhiti xilma-xil organizmlar uchun hayot faoliyat makoni hisoblanadi. Birgina yer usti — tuproqlarni olib ko'rsak, ular xilma-xil o'simliklar, mevali va mevasiz daraxtlar uchun ham muhim hayotiy muhit hisoblanadi. Bu borada boshqa qo'shimcha ma'lumotlarni keyingi saboqlardan ham o'qib olish mumkin.
Yer bioqobig'i -- tirik organizmlar majmuining o'zi, qator hayvonlar ham odamzot uchun muhim hayotiy muhit hisoblanadi. Yanada aniqroq aytilsa, bir turdagi organizmlar boshqa turdagilar uchun asosiy hayotiy omil sifatida xizmat qiladi. Misol sifatida, ko'plab o'simlik va hayvonlar tanasida har xil microorga-nizmlar yashashini ko'rsatish mumkin. Biroq bu kabi organizmlar o'z tarkib-tuzilmasi bilan ochiq muhit (suv, havo, tuproq va b.) lardagi erkin yashovchi turlardan keskin farqlanadi. Ular «parazitik hayoti» tufayli ko'p tizimli organlariga ega emas. Bunday vazifani, odatda, muhit rolini o'tovchi xo'jayin o'simlik yoki hayvonning tanasi o'taydi. Shuning uchun ham parazit unsurlarning ko'payishi, rivojlanishi, hatto, o'ziga xos ekotizim barpo etishi ham aniq. Tabiatdan juda ko'plab bunga isbotu-dalillar keltirish mumkin.
Tirik organizmlarning atrof- muhitga moslashishi. Har qanday turdagi tirik organizm muayyan tashqi muhitga moslashishi tufayli yashaydi va doim mavjuddir. Tashqi muhit o'zgarsa, so'zsiz, unga moslashgan jonli unsurlargina hayotini davom ettiradi, moslasha olmagani qirilib ketadi. Lekin aksariyat organizmlar kuchli moslashish xususiyatiga ega. Bu tolerantlik deyiladi («Tolerantlik» - yunoncha so'z bo'lib, chidamlilik ma'nosiga ega). Demak, har bir tirik organizm yashash muhiti va sharoitini o'zgarishiga qarab, chidamlik xususiyatiga ham ega ekan.Yashash sharoiti, umuman, atrof-muhit o'zgarishi bilan, odatda, unga xos ko'rsatkichlarda amalga oshadigan biokimyoviy tabiiy jarayonlarning borishi ramzi ham o'zgaradi. Xususan, ularning amalga oshish tezligi va darajasi boshqacha tarzda bo'ladi. Misol keltirilsa, ko'pchilik o'simliklarning o'sish tezligi va bar tomonlama mukammal bo'lishi ular uchun zarur bo'lgan suv, oziqa moddalar, shu jumladan, karbonat angidrid gazi, azot, kaliy, temir kabi mikroelementlar, hamda mineral va organik o'g'itlarning tuproqdagi miqdorlariga ham bog'liq.Keng miqyosda tolerantlikka ega bo'lgan organizmlar turining nomi oldiga «e v r i» qo'shimchasi qo'shib o'qiladi. Bunga quyidagilarni misol qilib ko'rsatish mumkin: Evribiont — har xil muhit — sharoitlarda yashashga moslashgan tirik jonzot, mavjud omillarga qarab turlicha nomlanadi. Masalan, haroratga moslashgani e v r i t e r m, namlikka — evrigidrid, sho'rlanishga - e v r i gal va hokazo.Muayyan omilning nisbatan qisqa qiymat yoki doirada o'zgarishiga moslasha oladigan bioturga s t e n о qo'shimchasi qo'shib o'qiladi: stenobiont - o'z hayot faoliyati uchun ma'lum shart-sharoit talab etadigan tirik organizm. Xuddi shuningdek, stenoterm. stenogidrid. stenogal va stenofaglarning ham har bin, tegishli holda, harorat, namlik, sho'rlik va muayyan oziqa moddasi bilan oziq-lanishga moslashgan organizmlar hisoblanadi.Shuni alohida ta'kidlash ham joizki, biror tashqi omilga nisbatan u yoki bu turdagi organizmlarning keng doirada moslashishi boshqa omillarga ham xuddi shunday moslashishga qodir degani emas. Muayyan o'simlik turi haroratga nisbatan evriterm bo'lishi mumkin (masalan, cho'ldagi saksovul). Lekin boshqa omil ta'sirida o'zgarishga uchrashi ham mumkin. Shuningdek, xonbaliq kabi boshqa bir tur jonzotni stenoterm va har xil oziqa moddalarga moslashganmi evrifag deb yuritiladi.Aniq bir turdagi organizm o'z hayoti davomida har xil sharoitga tushib tole-rantlik xususiyatini namoyon etishi mumkin. Masalan, paxta g'o'zasining o'sib yetilish mavsumi (vegetatsiyasi) davrida 14-16 °S dan harorat 38°S gacha o'zgarishi g'o'za o'sishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Lekin saratonda, ayniqsa, iyun oyi oxiri, iyul hamda avgust boshlarida havo harorati 38°S dan ortiq bo'lishi ham ko'p kuzatiladi. G'o'za o'simligi misolida, harorat ko'tarilib ketgan sharoitda ham o'simlik rivojlanishda davom etib, hatto, ancha yuqori haroratga bardosh bera olish xususiyatiga ega. Demak, g'o'za yuqori harorat bo'lgan sharoitga oson moslashadigan o'simlik ekan. Faqat o'z vaqtida sug'orilib turilsa, bas. Bunday moslashishni — tolerantlik chizig'ining o'zgarishidan ham kuzatish mumkin. Tolerantlik chizig'ining siljishi, organizmni moslashishini xarakterlaydi degan xulosani chiqarsa bo'ladi.Moslashish (adaptatsiya) - tirik organizmning tuzilishi, bajaradigan vazifasi va xossalarining tegishli shart-sharoitga hayot faoliyatining muvoftqligidir. Ta'kidlash joizki, moslashishning m о r f о 1 о g i k, f i z i о I о g i k va x u l q- a t v о r 1 i turlari ham mavjud.Morfologik moslashishlarga. misol sifatida, suv muhitda yashaydigan tirik organizmlarning suv oqimi qarshiligini engib, harakatlanishga mos tarzda, tanatuzilishi va doim suvda muallaq (osilgan) holda yashashiga qodirligini ko'rsatish mumkin. Shuningdek, o'simliklar olamida, masalan, cho'l sharoitida suvni oz sarflashga moslashish bo'yicha saksovul, shuningdek yantoq barglari o'lchamining nisbatan kichik bo'lishi yoki butunlay bo'lmasligini ko'rsatsa to'g'ri bo'ladi.Fiziologik moslashishlarga misol qilib, hayvonlar organizmlarida oziqa moddalar tarkibiga ko'ra, ovqat xazm qilish davrida ma'lum ferment (biokatalizator) turlarining ishtiroki yoki cho'l sharoitida yashaydigan hayvonlarning suvga bo'lgan ehtiyojini qondirish xislati o'zidagi yog'larning parchalanishi evaziga bo'lishi kabilarni ko'rsatish mumkin.
Stenobiontlar (yun. stenos — tor va bios — yashovchi) — tashki sharoit omillari yoki omillar guruhi oʻzgarmaydigan doimiy muhitda yashovchi organizmlar. Haroratga nisbatan stenobiontlik stenoterm, shurlanishga nisbatan —stenogalin, gidrostatik bosimga nisbatan — stenobat deyiladi. Stenobiontlik namlikka, tuproqning kimyoviy tarkibiga nisbatan ham boʻladi. Muayyan omilni kam miqdorda talab kiladigan yoki talab kilmaydigan organizmlarga nisbatan omil nomiga fob qoʻshib ishlatiladi (mas, galofob, kalsefob va boshqalar). Stenobiontlarga faqat bitga hayvon turida parazitlik qiluvchi yoki simbioz yashovchi, okeanning muayyan chuqurligi bilan bogʻlangan, gʻorda va nam tropik oʻrmonlarda tarqalgan organizmlar kiradi. Birdaniga bir necha omillarga nisbatan stenobiont organizmlar ham boʻladi. Masalan, togʻ daryolarida yashaydigan baliklar yuqori harorat va kislorod tanqisligiga, nam tropik oʻrmonlarda tarqalgan hayvonlar va oʻsimliklar nam tanqisligi va pastki haroratga nisbatan Stenobiontlar boʻladi. Stenobiontlik turning tarqalishini cheklab turadi. Stenobiontlar ga qaramaqarshi jarayon evribiont deyiladi.
Evribiontlar (yun evri keng va ʼbiont— yashayotgan) — atrof muhit omillarining keng miqyosda oʻzgarishi sharoitida yashay oladigan hayvonlar yoki oʻsimliklar. Mas, kontinental iqlimda yashaydigan koʻpchilik quruqlik hayvonlari harorat, namlik, quyosh radiatsiyasining ancha oʻzgarib turishiga chidamli. Sohil yaqinida yashovchi organizmlarga namlik, harorat va koʻpincha shoʻrlanishning oʻzgarishi taʼsir etadi Evribiontlik organizmlarning muhit omillarining oʻzgarishiga chidamligi yoki ular ichki muhiti doimiyligi (gomeostaz)ni boshqarib turuvchi maxsus morfofiziologik mexanizmlarning boʻlishi bilan bogʻliq. Mas, poykiloterm hayvonlar haroratning ancha keng miqyosda oʻzgarishiga chidamli, lekin haroratning faqat muayyan chegarasida faol hayot kechiradi. Evribiontlar stenobiontlarta nisbatan keng arealta ega.
Xulqiy moslashishlar asosan, hayvonlar uchun xos bo'lib, u turli shakllarda namoyon bo'ladi. Masalan, muayyan jonzot atrof-muhit bilan o'z tanasi o'rtasida yetarli darajada energiya almashinuvi bo'lishini ta'minlash uchun in-uya qurishi, qulay haroratli makonni izlab topishi, qushlar va qator sut emizuvchi hayvonlarning kecha-kunduz (kun va tun) davomida, hamda mavsumiy ko'chib yurishlarini qayd etish mumkin. Nihoyat, yirtqich hayvonlarning aksariyat turlari o'lja ketidan, ya'ni o'zidan ojiz hayvon orqasidan quvib yurishi, shuningdek, «o'lja»ning javob xatti-harakatlari ham xulqiy moslashislilarga kiradi.
Geografik hududlar hisobida, keng miqyosda tarqalish (areal) ga ega bo'lgan biologik turlarning tegishli joy (hudud ) shart-sharoitiga moslashishi, odatda, yuqori darajada bo'ladi. Albatta, bu organizmlarning mahalliy tur ko'rinishlar yoki ekotiplarni vujudga keltirish xususiyatlari bilan bog'liq. Ekotiplar, o'z navbatida, harorat, yorug'lik, namlik, havo bosimi va hokazo tabiiy fizik omillarga nisbatan har xil darajada bardoshligi bilan xarakterlanadi.
Shu narsa ham ma'lumki, u yoki bu turdagi organizm tanasida, odatda, kechadigan fizik-kimyoviy (masalan, modda-energiya almashinish) yoki biologik jarayon jadalligi tashqi muhitning, hech bo'lmaganda, 2 xil omiliga bog'liq. Nemis kimyogari Yu.Libix (1803-1873) tomonidan aniqlangan mazkur qonuniyat ekologiyada Tabiiy minimumlik qonuni deb yuritiladi. Unga ko'ra, oziqa modda yoki foydali mikroelementlarning birortasini yetishmasligi o'simlik rivojiga ta'sir qilib, uning hosildorligini keskin pasaytirishi muqarrar.
Har qanday tirik organizmning hayot faoliyatini yuqori darajada bo'lishi ma'lum sharoitni talab qiladi. Agarda shart-sharoit qator ko'rsatkichlar bo'yicha qulay bo'lib, shu bilan birgalikda, unda muayyan bir omil yetishmasa, u holda, buni «Cheklovchi omil» deb ataladi. Cheklovchi omil organizmning mazkur sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilaydi. Misol uchun, cho'l sharoitida yoki botqoqlikda har qanday organizm ham yashayvermaydi. Cho'lda haroratning nisbatan yuqoriligi (namlik past darajada bo'lishi) yoki botqoqlikda namlikning keragidan ortiq bo'lishi bir qator organizmlar uchun cheklovchi omillar hisoblanadi.
Xuddi shuningdek, ko'p organizmlar uchun shimoliy va janubiy qutblardagi nisbatan past harorat asosiy cheklovchi omil vazifasini o'taydi. Shunga o'xshash yana ko'plab misollarni keltirish mumkin. Aytaylik, gulli o'simliklaniing boshqa joyga ko'chirib moslashishlarida ularni changlatuvchi hasharotlar cheklovchi
Muhim omillardan hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta'kidlash lozimki, ayrim biologik turlar uchun cheklaydigan barcha ekologik omillarni aniqlash, muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.T.Ergashev A. "Umumiy ekologiya" Т., "O'qituvchi" 2002
2.Ekologiya va hayot. -Т., "Oz'bekiston", 2002
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Stenobiontlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
