Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

Adabiy vaqt – zamon haqiqiy astronomik vaqtdan quyidagi xususiyatlarga ko’ra farqlanadi:

1. 
   сyujet o’zgarishlari;
   
2. 
   мatn xususiyatlari;
   
3. 
   ўtgan zamonning retrospektiv, яъни ўтмишга қаратилган tasviri;
   
4. 
   вoqealar tasviri;
   
5. 
   бa’zi zamonlarning parallel mavjudligi.
   

Qadimda yaratilgan asarlar mifologik vaqt belgilari bilan xarakterlanadi, “dunyo davrlari” vaqt asosida turlicha badiiy manzaralarda ifodalanadi.

Levi-Stross fikricha, mifologik vaqt qaytar-qaytmas, sinxron-diaxronlikning birligidir. Mifologik vaqtda o’tmishning invariant shakli hozirgi va kelasi zamonda namoyon bo’ladi. Mifologik vaqtning даврий tuzilishi, mazmuni, ahamiyati turli davrlardagi san’at rivojida ko’rinadi.

Voqelikni estetik kategoriya sifatida idrok etish hamda badiiy so’z vositasida talqin qilish an’anasi kelib chiqqach, qadimgi miflarning asosiy qismi so’z san’atining turli janrlariga, jumladan, tarixiy romanlar syujetiga singib ketgan. O’rta asrlar madaniyatida vaqt, avvalo, mangulikni ko’zguda aks ettirish haqidagi tasavvurlarda namoyon bo’lgan. Бunda vaqt ko’proq esxotologik (изоҳ бериб ўтиш) ko’rinishda bo’lgan. Масалан, vaqt yaralish hodisasidan boshlanadi va keyingi voqelik bilan tugallanadi. Vaqtning ustuvor yo’nalishi esa kelajakka qaratilgan bo’ladi.

Ajdodlarimizning osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo bo’lishi to’g`risidagi qadimiy fantastik tushunchalarini o’zida aks ettirgan samoviy miflar; yil, oy, kun hisobi bilan bog`liq kalendar miflarning tarixiy romanlar syujetida mavjudligi mazkur janrning қоришиқ (sinkretik) adabiy hodisa ekanligidan dalolatdir.

Harakat va dunyoning o’zgaruvchanligini vaqtning turli-tuman shakllari orqali his etish va anglashga intilish badiiy adabiyotni keng qamrab olmoqda.

Adabiyotda zamonni ifodalashning vositalari қуйидагиларда кўринади:

1. 
   мatnning janri;
   
2. 
   мuallif dunyoqarashi;
   
3. 
   мuallif uslubi;
   
4. 
   аsarda tasvirlangan zamonning o’quvchi tomonidan obrazli tahlili, илмий тил билан айтганда, interpretastiyasi.
   

Zamonaviy she’riyatda yaratilgan asarlarda tarix haqiqatini badiiy tafakkur qatlariga ko’chirishda koinot va tabiatga oid bilimlar, urf-odatlar adabiy-estetik vazifa bajargan. Tabiat hodisalari, koinot sir-asrorlari asar badiiy vaqtini ifoda etishda o’ziga xos xususiyatga ega.

Shaxs aniq makon va zamonda yashaydi. Asarda inson obrazini gavdalantirish, uning ruhiyati va tabiatini ifodalash, tasavvuriy makon va zamonda madaniyat, xulq-atvor va urf-odatlarga oid bilimlarni jamlash imkonini beradi. Tabiat va koinot astronomiyaga doir ilmiy атамаlar, ammo badiiy talqin qiladigan bo’lsak, INSON obrazi o’z koinot соҳаси va tabiatiga ega.

“Diniy va mifologik talqinga ko’ra, inson mohiyatan kosmos g`oyasining mahsuli yoinki shu fenomenning o’ta kichik shaklidir”.

Inson koinoti va tabiati доирасida tarixiy va badiiy vaqtni tadqiq etish, astronomik bilimlarni badiiy asar syujetiga singdirish va ularning badiiy modelini yaratish mezonlarini zamonaviy she’riyat misolida tahlil qilamiz. Chunki koinot va tabiatga oid bilimlarning zamonaviy she’riyatda badiiy vaqt orqali ifoda etilishi hozirgi adabiyotshunoslik oldida tadqiq etilishi lozim bo’lgan yangicha yo’nalish hisoblanadi.

Адабиётшунос Сувон Мели “Вақт фалсафаси ёхуд сирли ҳодисанинг поэтик талқини” сарлавҳали мақоласида шундай ёзади: “Vaqt kabi yuzaki qaraganda jo‘n, zamiriga ­boqilsa, o‘ta tilsim va mavhum narsani (uni ­narsa deb ham, narsa emas ham deb bo‘lmaydi) poetik mavzu qilib olish, uni munosib tarzda yuksak poetik mezonlarda ochib berish uchun bu ishga qo‘l urgan ijodkor bir vaqtning o‘zida ham ulug‘ shoir, ham faylasuf bo‘lmog‘i, ya’ni mavhum fikrdan she’r yaratmog‘i, fikr qa’ridagi ­jozibani kashf etmog‘i kerak. Shunday ulug’ shoirlardan biri G’afur G’ulomdir. Уning “Vaqt” she’ri yaratilishidan sal o‘tiboq, bu she’r 1946-yili (she’rga 19.9.45 sanasi qo‘yilgan) “Hozirgi o‘zbek adabiyotidagi tizma so‘zning cho‘qqisi” (A.Qahhor) deya baholangan.

Маълумки, ушбу шеърнинг ёзилишига туртки бўлган воқеа сарлавҳа остида аниқ қайд этилиб, “Менга соат тақдим этган жияним Ҳамидулла Ҳусан ўғлига бағишланган” деб ёзиб қўйилган. Бу шунчаки оддий бағишлов эмас эди. Бу билан шоир ўзига жияни Ҳамидулланинг соат совға қилгани-ю, шу соат сабаб у мазкур шеърини яратганинига ишора қилади. Шоирга зобит жияни тақдим этган соат ­оддий, яъни дўкондан харид қилинган янги соат эмас, балки трофей соат бўлган. Соат азал-азалдан вақт ўлчагич асбоб, лекин трофей ­соатнинг бошқа қўшимча белгиси ҳам бор, у тутилган, душмандан ўлжа тарзда олинган буюм саналади.

Шоир совға ҳақида гапириб, дейди: “Уни олдиму сал ижирғандим, соатни кўрибоқ ўйладим, уни қандайдир немис, фашист таққан, бунинг устига у ҳалок бўлган… Шундай қилиб, соат 45-йил майигача қайдадир ётди. Байрам тантаналари авжи қизиган пайт тасодифан олдимдан чиқди. ­Онгимда аниқ шаклланган фикр бўлмаса-да, мен уни энди тақишим мумкин, деб ўйладим. Бир тўйда қадаҳ сўзи айтар эканман, дедим: менинг билагимдаги трофей соат бежизга эмас, ­илгари у душман учун вақтни ўлчаса, энди у бизнинг вақтни кўрсатмоқда!

Бизнинг вақт… Лекин бу ўта умумий рамз бўлиб, у ҳамма нарсани ўзига сиғдирарди. Шеър зарурияти онгда пишиб етилганди; лекин Вақт образи худди бепоён сув сатҳидек эди: мен бир соҳилда турар, иккинчи соҳилни эса кўра олмасдим…”.

Яна шоир айтишича, у бир куни, чала-ярим уйқусиз тундан кейин тонгда шаҳар айланишга чиққади. Кўчада сайр қилиб юриб, нашриёт эшигига келиб қолади. Адабий таҳририятда икки киши бор эди – муҳаррир ва корректор қиз. Шоир беихтиёр улар билан саломлашади, беихтиёр саволга жавоб беради; қиз унга ёнлаб турарди, шоир унинг узун майин киприкларига боқади. Улар худди тунги капалак қанотидай кўтарилиб-тушарди… Шоир яна қарайди: капалак яна қанотларини ёзди. Кўзини пирпиратди… ва шоир ушбу оний лаҳзани аранг илғай олди. Мана мангуликнинг иккинчи чегараси, ибтидолар ибтидоси! Айни шу лаҳзанинг жонли образи… кўз очиб-юмгулик лаҳза? Ва илк калит банд, мени узоқ қийнаган, уни топиш амримаҳол мўъжиза, худди ҳаводан моддий нимарса ҳосил қилишдай туюлган тансиқ банд тўсатдан ўз оёғи билан келди ва худди байрамда отиладиган мушак каби менинг тасаввурим осмонида портлади”.

Бу билан шоир ўзи яратган муаззам шеърнинг куртакланиш онларини, таъбир жоиз бўлса, бадиий эмбрионини кўрсатмоқда.

Shoirning tasavvur osmonida portlagan ilk bandga nazar solsak, ko‘ramizki, she’r ikki hodisa qiyosidan boshlanadi: “G‘uncha ochilguncha o‘tgan fursatni, Kapalak umriga qiyos etgulik...”. Agar qiyoslanuvchi nuqta, maxraj – lahza topilmasa, umuman, “Vaqt” she’ri uchun qiyos printsipi yetakchi printsip sifatida kashf etilmasa, she’r tug‘ilmagan bo‘lardi. “Qiyosga sig‘mas taqqos” (T.Adashboyev) deyilganidek, yalpi qiyos “Vaqt” she’rining struktur yaxlitligini ta’minlaydi, uning badiiy-struktur qiyofasini tayin etadi. She’rda dominant so‘z va dominant tushuncha – lahza. Unda qadam-baqadam lahza va unga ma’nodosh so‘zlar fursat, nafas, dam, on, sekund uzoq vaqtga (mangulik, cheksizlik qadar) baqamti qo‘yilib, lahzaning qadr-qimmati (“Bir onning bahosin o‘lchamoq uchun, Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz”) quyma misralarda ta’kidlana boradi. Poetik fikr tantanasi oxirdan oldingi bandda yuz ko‘rsatadi: