Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qiyaligi juda kattay yerlar- qiyalik 5-8⁰. Bahorgi dehqonchilik uchun yaroqli, lekin yerni haydash uchun juda noqulay. Tuproqning gumusli qatlamining kuchli yuvilishi kuzatiladi. Dehqonchilikni maxsus zinapoya terrasalarda olib borish mumkin. Yerga yonbag`ir qiyaligiga ko’ndalang yo’nalishda ishlov berish mumkin.
O’ta qiya yerlar – qiyalik 8-12<sup>0</sup> .Sug`orib ekin ekish uchun yaroqsiz, eroziya tuproqni butunlay yuvib ketishi mumkin. Tokchilik va bog`dorchilikda foydalanish mumkin (kichik yerlarda).
Sug`orib ekin ekiladigan yerlarning meliorativ holatini aniqlashda yerning o’ydim-chuqurligi, o’yiqlarning qanchalik chuqurligini baholash ham muhim o’rin tutadi. Yerni planirovka qilish (tekislash), sug`oruv ariqlari va zovurlar shoxobchalari yo’nalishini aniqlash, quriladigan nasos stanstiyalari quvvatini belgilash yerning o’ydim chuqurligi ma’lumotlariga asoslanadi. Yer osti suvlari tabiiy oqimini, mahalliy eroziya bazislarini aniqlash ham shu ma’lumotlar asosida bajariladi. Uydim-chuqurligi (o’yiqlar chuqurligi) 0-1 m bo’lgan yerlar sug`orib ekin ekish juda noqulay hisoblanadi, chunki bunda grunt suvining oqib chiqib ketishi qiyin bo’ladi. Bunday erlarda grunt suvi yuzaga ko’tarilib, tuproqda tuz to’planganligi uchun zovur-drenaj tarmoqlarini ancha zich joylashtirish va yerlarga har yili yaxob suvi berish zarur bo’ladi.
Obikor dehqonchilik uchun ko’p joylarda o’rtacha darajadagi uydim-chuqur yerlar (5-10m)eng qulay hisoblanadi. Bunday yerlarda grunt suvi chuqurda, uning tabiiy oqimi ta’minlangan bo’ladi.
Kuchli parchalangan (o’yiqlar chuqurligi 10-20 m) yerlar sug`orib ekin ekish uchun ancha noqulay. Bunday joylarda grunt suvi oqimi yetarli, drenaj kerak emas, lekin suvni tepaga nasoslar orqali ko’tarib berish, sug`orish ishlarini olib borish ancha qiyinlashadi.
Irrigastiya maydonlarining meliorativ holatini baholashda joy relefining parchalanganlik darajasini aniqlash ham juda muhim. Hududlarning parchalanganlik darajasi ekinlarning maydoning shaklini belgilashda, eng qulay mexanizmlardan qanchalik foydalanish mumkinligini aniqlashda qo’l keladi. Olimlarning fikricha, ikki chuqurlik yoki balandlik orasidagi masofa 0,4 km dan ortiq bo’lsa, bunday yerlar sug`orib ekin ekishga yaroqli, agar 0,7-0,8 km bo’lsa juda ham qulay hisoblanadi. Obikor dehqonchilik erlari relyefini baholashda joyning past va baland joylarini, qiyalik yo’nalishini aks ettiradigan relef plastikasi xaritasini tuzish ham maqsadga muvofiqdir. Chunki bunday xaritadan bir havza doirasida eritma va qattiq holatdagi organik-mineral moddalar harakati yo’nalishini, grunt suvlari holatini, tabiiy yer osti suvi oqimi yo’nalishini, tuproqning sho’rlanish darajasi va turlarini aniqlash mumkin. Relyef plastinkasi xaritasi kanal, ariq va zovurlar o’tkazish joyini aniqlashga ham yordam beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, landshaft resurslarini, iqlimni, yer osti va yer usti suvlarini, relyefni uyg`unlikda tahlil qilish tabiiy geografik tadqiqotlarda asosiy usul hisoblanadi va, eng muhimi, u orqali O’zbekistonning tabiiy sharoitini qishloq xo’jaligi maqsadlarida geoekologik tahlil qilish imkoni tug`iladi.

MA’RUZA № 1(10-ma’ruza)